Tempus-jpcr: anpassung des lehrbetriebs an den bologna prozessim ingenieurstudium f

65 
 
 
Şəkil 3.12. İmpuls və ya fasilənin müddətləri 
1.  Uzun  periodlu  müddət  TÖS-ləri.  Burada  impuls 
ardıcıllığının periodu T = 5 

 60 san. olur. 
2. Qısa periodlu müddət TÖS-ləri (T < 1 san). 
Müddət  TÖS-lərinin  ötürücü  qurğuları  içərisində 
reostat  çeviricili  ötürücü  qurğular  özlərinin  universallığı  ilə 
seçilirlər,  belə  ki,  onlar  digər  TÖS-lərində  və  xüsusən 
intensivlik sistemlərində də istifadə olunurlar.  
Reostat çeviricili ötürücü qurğunun sxemi şəkil 3.13-
də verilmişdir. 
Reostat  çeviricisi  RÇ  ölçülən  kəmiyyəti  ekvivalent 
gərginliyə çevirir. Sıfır-orqan SO fasiləsiz olaraq U
e
 = 

(A)) 
kəmiyyətini  mişarvari  gərginlik  hasil  edən  generatorun 
(MGG)  U
ç
  gərginliyi  ilə  müqayisə  edir.  Bu  gərginliyin 
zamana görə dəyişməsi şəkil 3.13,b-də göstərilmişdir. 
U
e
  =  U
ç
  anında  sıfır-orqanda  cərəyanın  istiqaməti 
dəyişir  (şəkil  3.13,c)  və  əgər  SO  polyarlaşdırılmışdırsa, 
impulsun  verilməsi  kəsilir  (şəkil  3.13,d).  Nəticədə  rabitə 
xəttinə verilən impulsun müddəti t
i
 dəyişir. 

---

66 
 
 
Şəkil 3.13. Müddət TÖS-in ötürücü qurğusu 
Dinamik kompensasiya metodundan istifadə etməklə 
istənilən  elektrik  və  yaxud  sabit  və  ya  dəyişən  gərginliyə 
çevrilmiş qeyri-elektrik kəmiyyətini teleölçmək olar. 
Müddət  TÖS-lərinin  qəbuledici  qurğuları  iş 
prinsiplərinə  görə  impulsların  müddəti  və  yaxud  impuslar 
arasındakı intenrvalı ölçən qurğulardır.  
Bütün  elektromexaniki  qəbuledicilər  üçün  onların 
kinematikalarının 
mürəkkəbliyi 
və 
ötücü 
ilə 
sinxronlaşdırılmanın  vacibliyi  xarakterikdir.  Son  zamanlar 
elektromexaniki  qəbuledicilər  elektrik  qəbuledicilərlə  əvəz 
olunurlar. Belə elektriki qəbuledicilərdən birinin sxemi şəkil 
3.14-də verilmişdir.  

---

67 
 
 
Şəkil 3.14. Müddət TÖS-nin qəbuledici qurğusu 
Stabil 
cərəyan 
mənbəyi 
SCM 
cərəyanın 
amplitudunun  İ
o
  sabitliyini  ciddi  təmin  edir.  İdarəedici 
qurğu  İQ  ölçmə  qurğusunun  ÖQ  işini  idarə  edərək,  onun 
girişinə İ
o
 cərəyanını ancaq impulsun qəbulu zamanı ötürür, 
fasilə zamanı isə cərəyanın daxil olması kəsilir. 
Beləliklə, ölçmə qurğusu ÖQ orta cərəyana reaksiya 
verəcək: 
i
0
i
0
or
K
I
T
t
I
I



. 
İmpulsların  və  intervalların  müddətlərinin  rəqəm 
metodları ilə ölçülməsi daha yüksək dəqiqliyi təmin edir. 
Zaman  intervallarını  ölçən  rəqəm  qurğusunun 
sxeminin əsas variantı şəkil 3.15-də verilmişdir. 
A açarı T
g
 triggerinin  köməyi  ilə  ölçülən t
x
  müddəti 
ərzində  açılır  və  rəqəm  sayğacı  RS  bu  müddət  ərzində 
impulslar  generatorunun  İG  keçən  impulslarını  sayır.  Bu 
zaman əsas xəta kvantlama xətası  

k
 = T
0
 – (

t
1
 + 

t
2
) 
ilə müəyyən olunur,  

t
1
 və 

t
2
 –dən asılı olur. 

---

68 
 
 
Şəkil 3.15. Müddət TÖS-in rəqəm qəbuledici qurğusu 
Adətən saymanın rahatlığı üçün f
0
 = 10
k
 seçilir və bu 
halda                               n = 10
k

t
x
. 
Rəqəm  oxuma qurğusunun ROQ  göstərişi  ölçülən t
x
 
müddətinin qiymətini göstərəcəkdir. 
Kvantlamanın maksimal nisbi xətası      

maxs
 = 
x
0
t
T

100, 
yəni T
0
 kiçik, t
x
 isə böyük olduqca bu xəta kiçik olacaqdır. 
 
3.4.3. Tezlik teleölçmə sistemləri 
 
Tezlik  TÖS-lərində  ölçülən  kəmiyyət  sinusoidal 
dəyişən  cərəyanın  və  ya  impulslu  siqnalın  tezliyi  ilə  rabitə 
kanalına  verilir.  Rabitə  kanalındakı  siqnalın  tezliyi  ölçülən 
parametrin  dəyişməsinə  mütənasib  olur.  Bu  TÖS-də  rabitə 

---

69 
 
kanalı  ilə  ötürülən  siqnalın  tezliyi  rabitə  kanalının 
parametrlərindən asılı olmadığından bu sistem uzaq məsafəli 
TÖS-lərinə aiddir. 
 
Tezlik  TÖS-lərində  siqnallar  həm  məftilli  rabitə 
kanalları, həm də radio kanalları vasitəsilə ötürülə bilər. Bu 
TÖS  eyni  zamanda  bir  neçə  siqnalın  öütürülməsinə  imkan 
verir. 
Rabitə  kanalı  ilə  həm  tezlik  modulyasiyalı  (TM), 
həm  də  tezlik-impuls  modulyasiyalı  (TİM)  siqnallar 
ötürülür.  Belə  siqnalları  ötürən  tezlik  TÖS-lərinin  ümumi 
qurulma  prinsipi  eyni      olsa  da,  bu  sistemlərin  modulyator 
və demodulyatorları  bir-birindən fərqlənir. 
Dəyişən  cərəyanlı  TÖS-lərində  müvafiq  çeviricinin 
köməyi  ilə  çıxışdakı  sinusoidal  rəqslərin  tezliyinin  ötürücü 
qurğunun  girişindəki  nəzarət  olunan  kəmiyyətdən  asılılığı 
təmin  edilir.  Tezlik-impuls  TÖS-də  isə  çıxış  impulslarının 
tezliyi ölçülən kəmiyyətə mütənasib olur. 
Tezlik-impuls  sistemlərində  qəbuledici  qurğuların 
etibarlı  işini  təmin  etmək  üçün,  adətən,  impulsların  ön 
tərəflərinin  dik  saxlanılması  tələb olunur. Bununla  əlaqədar 
olaraq  impulslar  ardıcıllığı  tezliyinin  təhrifsiz  təkcə  əsas 
(birinci)  yox,  həm  də  3-cü,  bəzən  5-ci  harmonikasını 
ötürmək lazımdır.  
Tezlik-impuls 
teleölçmə 
siqnallarını 
tezlik 
sıxlaşdırma kanalı ilə ötürmək lazım olarsa, tezlik və yaxud 
amplituda manipulyasiyasından istifadə olunur. 
Çox  vaxt  rabitə  kanalında  siqnalın  tezliyinin 
dəyişməsi  tezliyin  deviasiyası 

-la,  yəni  tezliyin  f
0
  orta 
tezliyə  nəzərən  nisbi  dəyişməsi  ilə  xarakterizə  edilir.  Adə-

---