Tempus-jpcr: anpassung des lehrbetriebs an den bologna prozessim ingenieurstudium f

49 
 
minə  çata  bilər.Ölçmə  traktının  ayrı-ayrı  qovşaqlarının 
dəfələrlə  ardıcıl  istifadə  olunması  bu  sistemlərin  ardıcıl-
paralel  prinsipində  işləməsinə  və 
ÖS-nin  minimal 
mürəkkəbliyinə  səbəb    olmuşdur.Belə  sistemlərdə  zamana 
görə  paralel  və  ardıcıl  işləyən  qovşaqların  işini 
əlaqələndirmək 
və 
vericilərin 
analoq 
siqnallarını 
kommutasiya  etmək  üçün  ölçmə  kommutatorlarından  (ÖK) 
istifadə edilir (şəkil 3.4).  
 
Kommutatorun ötürmə əmsalının nisbi xətası 
aşağıdakı formula üzrə təyin olunur: 

= (A
çıx
-A
gir
)/A
gir
= A
çıx
/A
gir
-1=

k
-1, 
 
Şəkil 3.4. Çoxnöqtəli ölçmə sisteminin struktur sxemi 
 
burada    A
çıx 
  və  A
gir 
– kommutatorun çıxışında və  girişində 
siqnalların  informasiya  parametrləri;   
k

-  kommutatorun 
ötürmə  əmsalıdır. 

  xətası  əsas  etibarilə  kommutatorda 
istifadə  olunan  açar  elementlərinin  qalıq  parametrləri,yəni 
qapalı  və  açıq  açarların  qalıq  e.h.q.  və  müqavimətləri  ilə 
təyin  olunur.Xəta  həm  də  ölçmə  kanallarının  sayından 
,vericinin çıxış müqavimətindən və kommutatordan sonrakı 

---

50 
 
qovşağın  (məsələn, ME  elementinin)  giriş  müqavimətindən 
də asılıdır. 
 
Açarlardan və idarəetmə qurğusundan təşkil olunmuş 
elektron 
kommutatorları 
daha 
geniş 
yayılmışdır. 
Kommutatorlar  birpilləli  və  çoxpilləli  ola  bilərlər. 
Kommutasiyanın  pillələrinin  sayı  vericilərin  sayından,eləcə 
də ÖS-in istismar şəraitindən  asılıdır. 
 
Çoxnöqtəli ÖS-in çoxkanallı sistemlərlə müqayisədə 
üstünlüyü  kommutatorun  hesabına  ölçmə  kanallarının 
sayının artırılma imkanının olmasıdır.Bu sistemlərin nöqsan 
cəhəti  sorğusu  aparılan  vericilərin  sayı  çox  olduqda  
cəldişləmə  qabiliyyətinin  və      kommutatorun  açarlarının 
qalıq  pamametrlərınə  görə  dəqiqliyin  bir  qədər  aşağı 
düşməsidir. 
3.2. Ölçmə sistemlərinin təminatı 
Ölçmə  sistemlərinin  təminatına    onların  riyazi, 
proqram  və informasiya təminatları aiddir. 
Riyazi təminata – tədqiqat  (ölçmə) obyektinin analitik  
(riyazi)  modeli  və  hesablama  alqoritmləri  aiddir.Ölçmə 
obyektinin  riyazi  modelinə        qərarlaşma  və  keçid 
vəziyyətləri üçün giriş və çıxış dəyişənləri arasında qarşılıqlı 
əlaqənin  yazılışı,  yəni  statika  və  dinamikanın  modelləri, 
eləcə  də  prosesin  dəyişənlərinin  sərhəd  şərtləri  və  buraxıla 
bilən  dəyişmələri  daxildir.Riyazi  modelin  yazılış  formaları 
müxtəlif  cür  ola  bilər:cəbri  və  transcendent  tənliklər, 
diferensial  tənliklər  və  s.  Bu  məqsədlə  keçid  və  ötürmə 
funksiyaları,  tezlik  və  spectral  xarakteristikalar  və  digərləri 
istifadə oluna bilər. 

---

51 
 
Ölçmə-informasiya  sistemlərinin  tədqiqatının  riyazi 
modellərinin  alınmasının  üç  metodu  vardır:  analitik, 
eksperimental və eksperimental-analitik. 
Son 
illərdə 
ölçmə 
sistemlərinin 
çoxunun 
yaradılmasında  obyekt  -  model  -  hesablama  alqoritmi  –  
kompyuter  üçün  proqram  –  kompyuterdə  hesablama  – 
hesablama  nəticələrinin  analizi  –  tədqiqat  obyektinin  idarə 
edilməsi  zəncirini  realizə  edən  riyazi  modeldən  daha  çox 
istifadə edilir. 
Ölçmə  alqoritmi  proqramla,  sözlə,  analitik,  qrafik  və 
yaxud  bunların  uzlaşması  ilə  təsvir  oluna  bilər.Bu  halda 
fəaliyyət ardıcıllığı ixtiyari deyil,məsələnin həllinin bu və ya 
digər  metodunu  realizə  edir.Bütün  hallarda  qoyulan  məsələ 
dəqiq  formalaşdırılmalıdır  ki,  ikimənali  fikirlərə  yer 
qalmasın. 
Ölçmə-informasiya  sistemlərinin  proqram  təminatına 
ümumilikdə  riyazi  təminatı  təşkil  edən  system  və  tətbiqi 
proqrqm  təminatı  daxildir  ki,  bu  da  proqram  altsistemi  ilə 
realizə olunur. Sistem proqram təminatı - ölçmə-informasiya 
sistemlərində istifadə olunan kompyuterin proqram təminatı 
və  dialoq  rejimində  işləməyə,ölçmə  komponentlərini  idarə 
etməyə,texniki  vəziyyətin  diaqnostikasını  aparmağa    imkan 
verən əlavə proqram vasitələridir. 
  İnformasiya təminatı tədqiqat obyektinin vəziyyətini 
sənədlər,  diaqramlar,  qrafiklər,  xidmətçi  heyətə  siqnallar 
formasında  təsvir  etməyə  imkan  verir.Bütövlükdə  bütün 
ölçmə sistemini metroloji təminat əhatə edir. 

---

52 
 
 
Şəkil  3.5. Ölçmə sisteminin təminat strukturu 
 
Ölçmə-informasiya  sisteminin    texniki  altsisteminin  
strukturuna daxildir: 
-
 
ilkin ölçmə çeviriciləri bloku; 
-
 
elektrik  kəmiyyətlərini  hesablama  vasitələri  (ölçmə 
komponentləri); 
-
 
rəqəm  qurğuları  və  kompyuter  texnikası  toplusu 
(htsablama komponentləri); 
-
 
cari müddət və zaman intervalı ölçüləri; 
-
 
analoq  və  rəqəm  siqnallarını  daxiletmə-xaricetmə 
qurğuları; 
-
 
müqayisə,ölçü və yazılış elementləri; 
-
 
siqnal  çeviriciləri,rəqəm  tablo,  display,  yaddaş 
elementləri və s. blokları, 
-
 
müxtəlif informasiya yığıcıları. 
Ölçmə 
sistemlərinin 
istismarında 
işlədicinin 
interfeysi adlanan, operator ilə personal kompyuter arasında 
qarşılıqlı  əlaqə  yaradan  qurğular  böyük  əhəmiyyət  kəsb 
edir.Ümumiyyətlə,  interfeys  personal  kompyuter  ilə  ölçmə 

---