Tempus-jpcr: anpassung des lehrbetriebs an den bologna prozessim ingenieurstudium f

57 
 
b)  dayaq  və  informasiya  impulsları  arasındakı  intervalın 
müddəti  ilə  verilir;    c)  sinusoidal  i
1
  və  i
2
  cərəyanları 
arasındakı faza fərqli ilə verilir.  
Rəqəm  TÖS-nə  say-impuls  və  kod-impuls  TÖS-ləri 
aiddir.Say-impuls  TÖS-də  ölçülən  kəmiyyətin  hər  bir 
qiymətinə  müəyyən  impulslar  sayı,  kod-impuls  TÖS-də  isə 
uyğun kod kombinasiyası müvafiq olur. 
Rəqəm  TÖS-də  də  rabitə  kanalının  paramaetrlərinin 
dəyişməsinin ölçmə dəqiqliyinə təsir göstərməməsi bu TÖS-
lərini uzaq məsafəli TÖS-lərinə aid edir. 
 
3.4.1. İntensivlik teleölçmə sistemləri 
 
İntensivlik  TÖS-də  ölçülən  kəmiyyət  sabit  cərəyan 
və  gərginliklə  verildikdə  rabitə  kanalının  induktivliyinin  və 
tutumunun  qəbul  cihazına  təsiri  olmur.Cərəyanın  intensiv-
lik  TÖS-lərindən  fərqli  olaraq,  gərginlik  intensivlik  TÖS-
lərinin qəbuledici tərəfində  güc tələb etməyən  yüksək omlu 
(müqavimətli)  çıxış  cihazından  istifadə  edilir.İntensivlik 
TÖS-ləri  kompensasiyalı  və  kompensasiyasız  TÖS-nə 
bölünür.  
Kompensasiyasız 
teleölçmə 
sistemləri. 
Kompensasiyasız  cərəyan  intensivlik  TÖS-nin  ən  sadə 
sxemi şəkil 3.7-də verilmişdir. 
 
Şəkil 3.7. Kompensasiyasız TÖS 

---

58 
 
 
Ölçülən  x  kəmiyyəti  kompensasiyasız  çevricinin  G 
girişinə  verilir.  Çevirici  bu  kəmiyyəti  ona  mütənasib  olan 
cərəyana çevirir: 
I
1
 = kx, 
burada k – çeviricinin çevirmə əmsalıdır. 
 
Məftilli  rabitə  xəttinin  müqavimətinin  dəyişməsinin 
ölçmə  cihazına  təsirini  aradan  qaldırmaq  üçün  verici  və  ya 
qəbuledici  tərəfdə  R
b
  ballast  müqaviməti  qoşulur.  Ölçmə 
hüdudu  0

1  mA  olan  çıxış  cihazı  rabitə  kanalının 
çıxışındakı cərəyanı ölçür. 
Real  şəraitdə  hava  və  kabel  xəttinin  1  km-nin 
müqaviməti bir neçə omdan yüzlərlə oma qədər dəyişə bilər. 
İqlim  şəraitindən  asılı  olaraq  hava  xətlərinin  müqaviməti 
40%-ə qədər, kabel xətlərinin müqaviməti isə 5

15% qədər 
dəyişir.Çeviricinin  növündən  asılı  olaraq  kompensasiyasız 
TÖS-ləri  düzləndiricili  və  düzləndiricili  induksion  TÖS-
lərinə bölünür. 
Şəkil  3.8-də  enerji  sistemlərdə  dəyişən  cərəyanı 
ölçmək  üçün  istifadə  olunan  düzləndiricili  TÖS-nın  sxemi 
verilmişdir. 
 
Şəkil 3.8. Düzləndiricili TÖS 

---

59 
 
 
Dəyişən  cərəyan  yarımkeçirici  diodlardan  ibarət  iki 
yarımperiodlu  düzləndirmə  sxemi  vasitəsilə  düzləndirilir. 
Düzləndirilmiş  cərəyanın  orta  qiyməti  ölçülən  dəyişən 
cərəyana 
mütənasibdir. 
Düzləndirilmiş 
cərəyanın 
yarımkeçirici  diodun  temperaturdan  asılılığını  azaltmaq 
üçün R
b
  ballast  müqaviməti  temperatur  əmsalı  müsbət  olan 
mis  naqildən  hazırlanır.  Bu  sxemdəki  verici  qurğuda  ətraf 
mühitin temperaturunun 1

C dəyişməsilə yaranan əlavə xəta 
0,1% təşkil edir. 
Düzləndiricili  induksion  TÖS-ləri  düzləndiricili 
TÖS-lərindən  onlarda  dönmə  bucağını  dəyişən  gərginliyin 
amplitudasına  çevirən  induksion  çeviricinin  olması  ilə 
fərqlənir.  İnduksion çevirici induktiv, transformatorlu və  ya 
ferrodinamik  çevirici  də  adlanır.Düzləndiricili  induksion 
TÖS-ləri energetika sistemlərində daha  geniş  tətbiq  olunur. 
Düzləndiricili  induksion  qurğu  üçfazalı  dəyişən  cərəyanın 
aktiv  və  reaktiv  gücünü,  açıq  hovuzlarda  buxarın  təzyiqini 
və suyun səviyyəsini ölçmək üçün işlədilir. 
Çeviricinin 
funksional 
sxemi 
şəkil 
3.9-da 
verilmişdir.  İnduksion  çevirici  maqnit  keçiricisinin 
üzərniə  sarınmış  birinci  dolaqdan  w
1
;   hərəkət  edən 
çərçivədən  
 
Şəkil 3.9. Düzləndiricili induksion sistemin blok-sxemi 

---

60 
 
(makaradan)  G,  (çərçivə  çeviricinin  ikinci  dolağıdır);  düz-
ləndirici  qurğudan  D;  ballast  müqavimətdən  R
b
  təşkil 
olunmuşdur.  İlkin  cihaz  İC  induksion  çeviricinin  hərəkətli 
çərçivəsi ilə mexaniki əlaqəlidir. Çeviricinin  birinci  dolağı  
stabilləşdirilmiş    dəyişən    gərginlik  mənbəyinə  U
stab
 
qoşulmuşdur. Hərəkət  edən çərçivədə induksiyalanan e.h.q. 
E  təkcə  binici  və  ikinci  dolaqların  sayının  nisbətinə  yox, 
həm  də  çərçivənin  üfüqi  oxdan  meyletmə  bucağına 
mütənasibdir:    E = K

ç
, 
burada K – dolaqların sarğılar sayının nisbətini və stabilləş-
dirilmiş qida mənbəyinin gərginliyini nəzərə  alan əmsal, 

ç
 
– çərçivənin dönmə bucağıdır. 
Çevirici    belə  işləyir:  ilkin  cihaz  İC,  baxılan  halda 
həm  də  ilkin  vericidir,  çeviricinin  hərəkətli  çərçivəsini 
döndərir.  Çeviricinin  çərçivəsindən  götürülən  gərginlik 
düzləndirici  qurğuya  D  və  ballast  müqaviməti  vasitəsilə 
rabitə kanalına daxil olur. 
Beləliklə,  rabitə  kanalındakı  cərəyan  və  deməli, 
dispetçer məntəqəsində DM yerləşdirilən ölçmə cihazındakı 
cərəyan  ölçülən  parametrə 
mütənasib  olan  dönmə 
bucağından asılı olaraq xətti dəyişəcəkdir. 
Cərəyanın  maksimal  qiyməti  1  mA  təşkil  edir. 
Cihazın 
şkalası 
ölçülən 
parametrin 
qiymətlərində 
dərəcələnir. 
Düzləndiricili-induksion  qurğuların  dəqiqlik  sinfi 
2,5-dir. Bu qurğuların  əsas  üstün cəhəti onların  sadələyidir. 
Əsas çatışmayan cəhəti isə odur ki, onlar ancaq iki məftilli 
rabitə  kanalında  (kabel  və  yaxud  məftilli  hava  xətti) 
işləyirlər. Belə qurğular energetikada geniş tətbiq olunurlar, 

---