Termiz davlat universiteti

Boshlang’ich sinflarda kuylanayotga qo’shiqlar mualliflari xususida: kompozitor, bastakor, sozanda.

Boshlangich sinflarda ushbu go’zal san’at namunalari bilan tanisha boshlasharkan uning qanchalik qizarli kechishi uchun bolalar bilan ko’pgina qo’shiqlar va o’yinlar o’ynagan yaxshi. Albatta shunchaki qo’shiq kuylash emas, qo’shiqlar orqali bolaga dastlab musiqiy bilimlar ritm, o’lchov, sanoq kabi nazariy bilimlarni; kompozitor bastakor, xonanda, sozanda kabi dastlabki musiqiy adabiy ma’lumotlar yetkaziladi.
Bular orqali bolada tasavvurlar shakllana boshlaydi. Faqatgina ushbu atamalarni va ma’lumotlarni to’g’ri yo’naltirish kerak, xolos.
Kompozitor-ma'no va hissiyotlarga boy musiqiy san'at asarlarining muallifi. U xuddi kinorejissyor yoki yozuvchi singari turli xil hikoyalar bilan chiqadi, obrazlarni yaratadi, rivojlantiradi va to'ldiradi. Farqi faqat badiiy vositalarda. Bu qisqacha tavsif. Keling, Kompozitor kimligini batafsilroq ko'rib chiqaylik.
O'rta asrlarning boshlarida "Kompozitor" va "ijrochi" atamalari bir xil narsani anglatar edi: biron bir asbobda musiqa ijro etganlar o'z asarlarini ijro etishgan. 14 – asrda nafaqat tovushlarning balandligini, balki ritmni ham yozib olgan musiqiy yozuvlar paydo bo'lishi bilan hamma narsa o'zgardi va har kim o'z ishini qila boshladi: Kompozitorlar – Kompozitorlar, ijrochilar-o'ynashdi. Uyg'onish davrida zodagonlar orasida bir nechta sud musiqachilarini saqlash obro'li deb hisoblangan. Ularni Kompozitor – ijro etilgan asarlar muallifi bo'lgan kapellmeyster boshqargan. Shuning uchun uzoq vaqt davomida ma'rifatparvarlik davrida musiqani juda professional tarzda yozgan ko'plab zodagonlar o'zlarini havaskor deb atashni afzal ko'rishdi, shuning uchun ular kapellmeysterlar bilan bog'lanmasliklari kerak edi, ular aslida obro'li kishilarning xizmatkorlari edi. shubhasiz, bugungi kunda Volfgang Amadeus Motsart, Yoxann Sebastyan Bax, Lyudvig van Betxoven haqida hech qachon eshitmaganlar yo'q, Juzeppe Verdi, Richard Vagner, Yoxanna Strauss, Frants Piter Shubert, Petra Chaykovskiy, Igor Stravinskiy, Sergey Raxmaninov. Ular barcha davrlarning eng buyuk taniqli kompozitorlari.
Kompozitor nima qiladi?
Uning ishining ketma-ketligi quyidagicha:

• 
  Rejaning paydo bo'lishi.
  
• 
  G'oyani loyihalash,
  
• 
  Musiqiy asarning maqsadi va qabul qiluvchisini aniqlash.
  
• 
  Eng mos shakl va janrni tanlash.
  
• 
  Eskizlar ustida ishlash va ularning asosida tugallangan kompozitsiyani yaratish.
  
• 
  Kompozitorning asosiy faoliyati buyurtma asosida musiqa yaratishdir.
  

Bu filmlarda, spektakllarda, shuningdek estrada yulduzlarida kerak. Ko'pincha muallif o'z ijodini o'zi bajaradi, turli xil asboblarni tartibga soladi va tartibga soladi. Xo'sh, zamonaviy musiqada Kompozitor kim? Bu operadan tortib mashhur kompyuter o'yinlari qo'shiqlari va saundtreklariga qadar turli xil asarlarni yaratish bilan professional ravishda shug'ullanadigan mutaxassis. U nafaqat vokalchilar uchun, balki orkestrlar uchun ham yozishni biladi.
Asar yozish tarmog’ida yana bir kabiy yo’nalish borki u ko’pincha sharqiy mamlakatlar musiqa ijodiga xos. Ularni bastakorlar deyishadi. «Bastakor» iborasi fors-tojik so‘zlar birikmasidan hosil bo‘lgan bo‘lib, «basta» – bog‘lash, «kor» – ish, mashg‘ulot degan ma’nolarni bildiradi¹. Musiqada bastakor – mumtoz musiqa yo‘nalishlarida, uslublarida badiiy asar yaratgan ijodkorlarga nisbatan qo‘llanilib kelinadi.
Tarix davomida bastakorlar, ya’ni musiqa ijodi bilan shag‘ullangan ijodkorlar turli davrlarda va o‘zgacha nomlar bilan atalib kelingan. Jumladan, «O‘zbek va tojiklar – bastakor (shuningdek, ohangdon, navosoz va b.), ozarbayjon, arman va turklar – oshiq, qozoq va qirg‘izlar – oqin, kyuyshi, salsere kabi atamalar ishlatishadi²»
Bastakor iborasi negizida musiqa yaratuvchilik bilan bog‘liq bir qator amallarni o‘zida mujassam etgan turlar mavjud. Musiqa ijrochiligida mohirlikka erishib, faqat o‘z ijrosi va uslubida musiqa ijod etganlar ham uchraydi, (ayniqsa, hozirgi davrga kelib bu yo‘nalish ancha ommalashgan³.
Bastakorlik ijodiyotida kuy bastalash bilan birga ushbu kasbning xususiyati bilan bog‘liq yana bir qator jihatlarni aks etuvchi amallarni qamrab oluvchilar ham mavjud. Azaldan ushbu kasb egalari ham xalq musiqa ijodiyotida o‘z o‘rniga ega ekanligi musiqiy risolalarda bayon etilgan. Jumladan, A.Navoiy asarlarida zikr etilgan «lahnpardoz», «nag‘mapardoz» so‘zlaridir.
Ijrochilik jarayoni sozandalik va xonandalikdan iborat bo‘lsa, uning zaminida barcha cholg‘u dunyosi vositachi sifatida xizmat qiladi. Bastakorlikning o‘zi ham ana shu jarayonlar, ya’ni ijrochilik va cholg‘ular dunyosining rivojlanish jarayoni mevasidir. Bu jarayon har bir xalq, millat va elatlar doirasida shakllanib, milliy qadriyatlar asosida rivojlanib kelingan.
 Sozandalik san`ati-ustozona musiqa ijrochiligining muhim omillaridan biridir. "Har bir musiqachi biladiki, u ragani kuylay oladi, buning uchun u ma`lum darajada teran his eta bilsa bas. Lekin, raga hissiyotini ularga "kuylash" emas, balki ragalarda bunyodga keladigan nazokat, mung, hayrat kabi hislarni ifodalovchi cholg`u in`om etadi. (tarj. B.S.)-deb ta`riflaydi mashhur hind musiqashunos olimi Ragxaeva R.Mennon. Ijrochilik sabog`i an`anaga ko`ra ustoz-shogird qabilida amalga oshirilgan. Odatda, har bir shogird ko`p yillar davomida (ijrochilik sirlarini puxta o`zlashtirguncha) o`z ustozi tarbiyasida bo`lgan. Soz chertish, ashula aytish, musiqiy merosni o`rganish, davralarda o`zini tutish kabi eng zarur jihatlarni mukammal o`zlashtirgan shogird ustozlarning o`ziga xos imtihonlaridan so`ng mustaqil faoliyat ko`rsatishga ijozat olganlar.

3.