The series of the humanitarian
Yüklə 3,77 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qaraqala.
- 52 - məskunlaşdığı haqqında məlumat vermişdir. Ə.Hüseynzadə göstərir ki, peçeneq tayfası qərbdən Volqa, cənubdan Ural çayı, şərqdən Ural dağ silsiləsi, şimaldan Jiqulevski dağı kimi böyük ərazini əhatə edirdi (16,37). Bizə görə də bu coğrafi ad-Bcni toponimi Fəzlullah Rəşiddəddinin (18, 40) və M.Kaşğarinin (17) araşdırmalarından məlum olduğu kimi, 24 oğuz tayfasından olan peçeneq etnonimi əsasında əmələ gəlmiş sadə quruluşlu etnotoponimdir. Fəzlullah Rəşiddədin yazır ki, Göy xanın övladlarından biri Beçənə idi. Bunun mənası yaxşı işlərə səy göstərən deməkdir (18, 40).
Toponim Misxana (Marmarik) çayının sahilində Tayçarıx kəndinin yaxınlığında yerləşirdi (7,185). Kəndin adı İ.Şopenin əsərində ümumi sıyahıda 452-ci sırada, mahal üzrə 27-ci sırada verilmişdir (4,591). Qaraqala yer adı 1728-ci il tarixli “İrəvan əyalətinin icmal dəftəri”ndə də qeyd edilir (5,81). B.Ə.Budaqov və Q.Ə.Qeybullayev toponimi izah edərkən yazırlar: “Qala adlarında qara sözü çox halda qara rəngini ifadə etmir. Qalanın divarları qara rəngə çala bilməzdi. Ona görə ki, təbiətdə qara rəngli daş yoxdur. Fikrimizcə, Qaraqalaların əksəriyyəti türk dillərində qarrı “əski”, “köhnə”, “qədim” sözünün danışıqda “qara” formasını kəsb etməsi nəticəsidir. Bəzi adlarda isə qara sözü ərəb dilində qəryə “kənd” mənasındadır. Qaraqala “köhnə (qədim) qala” mənasındadır” (6,181). İ.Bayramov toponim üzərində apardığı elmi araşdırmalardan belə qənaətə gəlir ki, kənd ərazidəki qara daşlardan tikilmiş qalanın yanında salındığı üçün Qaraqala adlandırılmışdır (7,186). Biz də belə hesab edirik ki, coğrafi ad qara və qala sözlərindən yaranmışdır. Azərbaycan dilində “qara” bir neçə mənada işlənir. Toponimlərin tərkibində qara “”keyfiyyətsiz, içməyə yararlı olmayan, ağır, aşağı keyfiyyətli, keyfiyyətsiz” (hidronimlərdə),”böyük, geniş”, “sıx”, “təpə, qaya, dağın zirvəsi”, “zirvə” mənalarında işlənir (19,27). Eyni zamanda “qara”, “böyük, hündür, yüksək, şiş” mənasında işlənir (20,71). Bildiyimiz kimi, qara sözü oronimik toponimlərdə “böyük”, “hündür” mənasını özündə əks etdirir. Qala coğrafi nomeninə gəlincə isə N.Yusifovanin söz üzərində apardığı araşdırmalardan məlum olur ki, qala topoformantı yaşayış ərazisinin keçmiş tarixini əks etdirir və göstərir ki, hazırda bir sıra coğrafi adların tərkib hissəsi kimi “yer, məkan” məzmununu ifadə edir (21,96). Deyilənləri ümumiləşdirərək belə qənaətə gəlirik ki, qala sözü toponimlərdə Azərbaycan ədəbi dilində “müdafiə məqsədilə tikilən tikili” mənasında işlənir. Yəni coğrafi ad “böyük əzəmətli qala yaxınlığında salınmış kənd” mənasını bildirir. Eyni adlı toponimə İrəvan quberniyasının İrəvan qəzasında, Eçmiədzin, Aleksandropol, Tiflis quberniyasının Loru- Pəmbək qəzalarında (7,184-186), Şirakel nahiyəsində (6,181) rast gəlinir. Alapars. Bu, İrəvan xanlığının Dərəçiçək mahalı ərazisində yerləşən kəndlərdən biridir. İ.Şopenin əsərində ümumi siyahı üzrə 426-cı, mahal üzrə 1-ci sırada verilmişdir (4,591). Kənd Zəngi çayının sahilində yerləşirdi. 1728-ci ilə aid olan “İrəvan əyalətinin icmal dəftəri”ndə Qırxbulaq nahiyəsinin tabeliyində Alabars adlı toponim qeydə alınmışdır (5,78). Toponimin etimologiyasını tədqiqatçılar müxtəlif formada izah edirlər. B.Ə.Budaqov və Q.Ə.Qeybullayevə görə Alapars yer adı Azərbaycan dilində ala və farsca barz “hündür yer” sözlərindən ibarətdir (6, 119). İ.Bayramov toponim haqqında belə bir qənaətə gəlir ki, toponim rəng bildirən ala sözü ilə bars türk etnonimi əsasında yaranmış etnotoponimdir (7,58). Pars sözü Türkiyə ərazisində yerləşən yer adlarının tərkibində totemik vahid kimi iştirak edir (22,51). Fikrimizcə, türk tədqiqatçıları bunu pars sözünün qədim türk dillərində “pələng” (23, 1158) mənasında işlənməsi ilə əlaqələndirmişlər. Deməli, Alapars toponimi rəng bildirən ala sözü ilə qədim türk dilində pələng mənasında işlənən pars sözü əsasında əmələ gəlmiş zootoponimdir. Gümüş. İrəvan
xanlığının Dərəçiçək mahalının inzibati-ərazi bölgüsünə daxil
olan toponimlərdən biri Gümüşlü adlanırdı. İ.Şopenin əsərində Gümüş formasında ümumi siyahl üzrə 428-ci, mahal üzrə 3-cü sırada verilmişdir (4,591). XVIII əsr mənbəyində də kəndin adı Gümüş kimi qeydə alınmışdır (5,78). Kənd Zəngi çayının yanında, Alapars kəndinin yaxınlığında yerləşirdi. B.Ə.Budaqov və Q.Ə.Qeybullayev erməni mənbəyinə əsaslanıb göstərirlər ki, mənbələrə əsasən toponimin qədim adı Karen (əsli Karin) olmuşdur (6,326). Toponimin mənşəyi ilə bağlı müxtəlif fikrilərə rast gəldik. İ.Bayramov kəndin adını ərazidə yerləşən filiz yataqlarının olması ilə əlaqələndirir (7,442). H.Mirzəyev də yazır ki, Dərələyəz mahalı ərazisində yerləşən Gümüşxana coğrafi adı qədim filiz mədəninin adı əsasında yaranmışdır. (24,245). Hətta adın gətirilmə olduğu hesab edilir və Anadoluda Kumis və ya Xumus mahalından gəlmə ailələrin məskunlaşması - 53 - nəticəsində yarandığını, orta əsrlərdə İranın şimal-şərqində Rey-Nişapur arasında bir əyalətin də Kumis adlandığı göstərilir (6,326-327). F.Rzayev belə hesab edir ki, Gümüşlü adının müasir leksikonumuzda olan gümüş metalının adı ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Onun mülahizəsinə görə, oykonim qədim türk dillərində “kuşanlı-şöhrətli” və muş-buş-bus tayfa adından yaranmışdır (25,203). Gümüşlü toponiminin gümüş metalla əlaqəsi olmadığını qeyd edən digər tədqiqatçı N.S.Bəndəliyevdir. Belə ki, N.S.Bəndəliyevin fikirincə, Gümüşlü toponimi gümüş sözü və mənsubiyyət bildirən –lü şəkilçisindən yaranaraq gümüşlüdən olan tayfaya aiddir (26,329). S.Mirmahmudova Gümüş toponimi barədə yazır ki, Razdan (Dərəçiçək mahalı ərazisində yardılan indiki Ermənistanda rayon-A.B.) rayonunda kənddir və həmin ərazinin yaxınlığında gümüş çarılan mədən var (27,37). Deyilənləri ümumiləşdirərək belə bir qənaətə gəlirik ki, toponimin təsvir əsasında yaranması həqiqətə daha yaxındır. Yəni, toponim “gümüş olan ərazi” mənasını bildirir. Azərbaycanın Şərur, Quba (11, 214), Qobustan (26,238) rayondalarında da Gümüşli toponimi mövcuddur. ƏDƏBİYYAT 1.
İ.Bayramov. Qərbi Azərbaycanın toponimlər sistemi. Bakı, Elm, 2005, 432 səh. 2.
Z.Qayqocalı. Dərəçiçək və erməni vandalizmi. “Ulu Göyçə” qəz., 07.iyul 1993 3.
Ф.Б.Линч. Армения. Путевые очерки и этюды, т.I. Русские правинции. XXIII.Тифлис, И.Е.Питоев и К.1940,597 стр. 4.
ee присоединения к Российской империи, СПб, Типография Императорский Академии Наук. 1852, 1231 с. 5.
Z.Bünyadov, H.Məmmədov (Qaramanlı). Bakı, Elm, 1996,184 səh. 6.
B.Ə.Budaqov və Q.Ə.Qeybullayev. Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərinin izahlı lüğəti. Bakı, Nafta Press, 1998, 452 səh. 7.
8.
N.Məmmədov. Azərbaycanın yer adları (oronimiya). Bakı, Azərnəşr,1993, 184 səh. 9.
Д.Д.Пагиров. Алфавитный указатель к пятиверстной карты Кафгазкого края, Тифлис, 1900, к.1-36. 10.
Azərbaycan toponimləri. Esiklopedik Lüğət. Bakı, Azərbaycan Ensiklopediyası, Bakı:1999, 588 səh. 11.
Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti, I c. Bakı, Şərq-Qərb, 2007, 304 səh. 12.
13.
Ф.Асадов. Арабские источники о тюрках в ранние средневековье. Баку, Елм,1993, 204 стр. 14.
Г.А.Гейбуллайев. К этногенезу азербайджанцев. т.I. Баку, Элм.1991. 552 стр. 15.
ve oymaklarından kalma dağ ve su adları//Türk yer adları sempozyumu bildirileri, 11-13 Eylül 1984 Ankara, Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1984, s.75-96. 16.
тюркология,№5,1982,34-37 17.
M.Kaşğari. Divanü-lüğat-it Türk, I c., (Tərcümə edən və nəşrə hazırlayan: Ramiz Əsgər). Bakı, Ozan, 2006, 512 səh. 18.
Fəzlullah Rəşiddəndin. Oğuznamə. Bakı, Azərnəşr, 1992, 72 səh. 19.
terminlər lüğəti. Bakı, Elm, 2000, 106 səh. 20.
T.Əhmədov. Azərbaycan paleotoponimiyası. Bakı, ADU, 1985, 88 səh. 21.
95-96, 1994 Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|