The series of the humanitarian

- 6 - 

Bu  hal  şairin    “Araz  axır”,  “Mən  də  insan  oldum”,  “Paslı  qılınc”,  “Əsgər  qəbri”,  “Qayalara 

yazılan  səs”,  “Atamın  kitabı”  kimi  poema  adları  üçün  də  xarakterikdir.  M.  Araz    “Üç  oğul  anası” 

poemasının  adını  real  həyatdan  götürmüş    müharibədə  (1941-1945-ci  illərdə)  üç  oğlunu  itirən,  gözləri 

yol  ayrıcında  qalan  ağsaçlı  ananın  həyəcan  və  iztirablarını  poemanın  adında  oxucuya  çatdırmışdır. 

Müəllifin    “Atamın  kitabı”  poema  adı  da    zəhmətkeş  atanın  keçdiyi  həyat  yolu,  günü-güzəranı  haqda  

çox şey deyir  (2, s. 318). 

Araşdırmalar  sübut  edir  ki,  istər  xalq  şairi  M.Araz,  istərsə  də  digər  şairlər  vətən  torpağından, 

onun  şəhərindən,  kəndindən,  dağından,  daşından  ilham  alıb  əsərlərinə  uyğun  adlar  seçir,  adın    məna 

dəyərinə,  yığcam  və  aydın  olmasına  ciddi  fikir  verirlər.  Bu  baxımdan  hazırda  Naxçıvanda  yaşayıb 

yaradan  şairlərin  şer  adları  da  öz  xarakterik  əlamətlərinə  görə  diqqəti  cəlb  edir.  Tədqiqat  sübut  edir  ki, 

Naxçıvanlı  şairlərin  şeir  adları  məna  və  məzmunca  rəngarəngdir,  bu  adlar  həyatımızın  bütün  sahələrini 

əhatə  edir,  birbaşa  Vətən  torpağının  coğrafi  obyektlərinin  adlarını  əks  etdirir,  doğma  diyarın  onomastik 

xəritəsinə  çevrilir.  Bu  baxımdan  M.Qasımzadənin  “Bənövşə”,  “Tut  ağacı”,  “Daşar,  gözəllikdən  daşar  bu 

yerlər”,  A.Yadigarın  “Bahar  -  sevgi  fəslidir”,  “Batabat  dağları»,    V.Məmmədovun  “Bura  Naxçıvandır”, 

“Gəmiqaya  misralandı  gözümdə”,  “Duzdağ  mağarasında”,  “Ordubad  lövhəsi”,  ”Köç  çiçəyi”,  “Meşələr”, 

“Dağların”,  “Gecə  lövhəsi”,  “Sizin  dağlarda”,  gənc  şair  E.Yurdoğlunun  “Gecə  qaranlığı,  yasəmən  və 

mən”,  ”Payız  yağışının  səsi”,    “Axşamın  xeyir,  gecə”,    “Bura  can  evidir  Azərbaycanın”  və  s.  şeir  adları  

xarakterikdir.   

Şeir  adlarında  Naxçıvanın  təbiəti  ilə  bağlı  mövzulara  daha  çox  üstünlük  verilir.  Əyilməzlik 

simvolu,  qürür  mənbəyi  olan  bir-birindən  uca,  gözəl,  “qüdrətdən  səngərli”  dağ  adları  sərgilənir: 

“Haşadağ”,  “Dağlar”,  “Gəmiqaya”,  “Dağlar  da  Vətəndir”,  “Əlincə”,  (M.Qasımzadə),  “Telli  Tejgar”, 

“Gəmiqayada”  (V.Məmmədov), “Əlincə”  (A.Yadigar), “Salvartıda”  (Ə.Muxtaroğlu)  və s.  

Dağ  adları  zaman-zaman  tarixdə  baş  vermiş  ictimai-siyasi  hadisələri,  milli  yaddaşı,  xalqın 

yaşam  tərzini,  məşğuliyyət  sahələrini,  adət-ənənələrini,  coğrafi  obyektə  ad  vermə  mədəniyyətini  

qoruyub  saxlamış,  torpağın  köksünə  dilin  yaddaşını  yazmışdır.  Bu  dağların  hər  biri  şairlərimiz  üçün 

doğma  məkan,  daim  müraciət  olunan  təbiət  abidələridir.  Odur  ki,  söz  sahibləri  dağlara  ucalıq  rəmzi, 

paklıq, qürur mənbəyi  kimi  baxmış,  onları  xüsusi  məhəbbətlə  tərənnüm  obyektinə  çevirmişlər. 

Şeir  adlarında  dağ  adları  ilə  yanaşı  Naxçıvanın  dərin  dərə,  yaylaq,  qala,  türbə  adları  da  bədii 

vasitə  obyektinə  çevrilir,  bu  adlar  bədii  obraz  kimi  işlədilir.    Məsələn:  “Qarabağlar  türbəsi”,  “Babək 

qalası”,  “Əshabi-kəhf”,  “Fərhad  evi”,  “Duz  saray”,  “Çalxanqala”,  “Xaraba  Gilan”,  ”Xanəgah”, 

“Gülüstan”,  “İmamzadə”,  “Şərq  hamamı”,  “Buzxana”,  “Araz  boyu,  qatar  yolu”  (M.Qasımzadə), 

“Gəmiqaya  lövhələri”,  “Qız-gəlin  çuxuru”,  “Qaranquş  yaylağında”,  “Əyricədə”,  “Sədərək  qalası”, 

“Ordubad  lövhələri”,  “Yaylaq  etüdləri”  (V.Məmmədov),  “Sən  sevgilim,  sən  anamsan”,  “Mömünə-

xatun”   (E.Yurdoğlu)  və s.   

Nəzm  əsərlərinin  adlarında  Azərbaycanın  nur  mənbələri,  dəniz,  çay,  göl,  bulaq,  çeşmə  adları 

böyük  məhəbbətlə  poetik  duyuma  çevrilir,  doğma  respublikamızın,  o  cümlədən    Naxçıvanın  hidronimik 

sistemi  haqqında  təsəvvürü  genişləndirir.    Bu  baxımdan    “Göy  göl“  (Adil  Qasımlı),  “Xəzər”,  Araz 

gəlir”,  “Göygöl”  (Ə.Muxtaroğlu),    “A  Kür  bacım”  (X.  Kərimli),  “Qızlar  bulağı”,  “Qazan  gölüm,  Göy 

gölüm”,  “Dənizdə”  (M.Qasımzadə),  “Arpaçaya  sözüm  var”,  “Dəniz  və  sən”,  “Dənizə  qar  yağırdı”, 

“Hüseyn  bulağı”   (V.Məmmədov)  və s. kimi  şeir adları   üçün də xarakrerikdir. 

Şeir  adlarında  fəsillərin  təsviri,  bölgənin  flora  və  faunası  əksini  tapır,  bu  adlar  onomastik 

informasiya  mənbəyinə  çevrilir,  şairin  doğma  diyara  məhəbbət  hissini  üzə  çıxarır.  “Payız  lövhələri” 

(A.Qasımlı),  “Gözəl  bir  fəsildi  qış”,  “Bahar  gəldi”  (Ə.Muxtaroğlu),  “Payız  da  ömrünü  başa  vuracaq”, 

“Yenə  də  başladı  payız  yağışı”,  “Təbiət  lövhələri”,    “Qış  lövhələri”,  ”Payız”,  “Bahar”,  “Meşə”, 

“Meşələr”,  “Yağış”,  “Günəş”  (V.Məmmədov),  ”Qış  duyğuları”,  “Quşlar  uçar  ilk  bahara”,  “Külək  əsir”, 

“Meşədə  payız”,  “Payız”,  “Bulud”,  “Səməni”  (M.Qasımzadə),  “Yağış  yağır”,  ”Qağayılar”, 

“Yasəmənlər  açanda”,  ”Yağışlı  gecədə”,  “Bənövşəsənmi?”,  ”Bu  hava    üşütdü  məni”,  ”Oxu,  bülbülüm, 

oxu”  “Daha  qar  yağır,  qar  yağır”  (İ.Yusifoğlu),  “Səma  haqqında  ballada”,  “Həyatın  qışı”,  “Payız 

yağışının  səsi”  (E.Yurdoğlu)  və s. 

Şeir  adları  daha  çox  real  toponimik  vahidlərdən  seçilir,  hadisənin  cərəyan  etdiyi  məkanla  bağlı 

yaranır,  konkret  bir  ərazini  təsvir  edərkən  həmin  yerin  adı  olduğu  kimi  saxlanılır.  Məsələn: 

“Gəmiqayada”,  “Əlincədə  qızılgül”,  “Şahbuz  dağları”  (A.Qasımlı),  “Bura  Şuşadır”,  Ordubadın” 

---

- 7 - 

(M.Qasımzadə),  “Şahbuzum”,  “Batabat  yaylağında”,  “Batabat  meşəsində”,    “Plov  təpə”,  “Salvartıda” 

(Ə.Muxtaroğlu),  “Naxçıvan  lövhələri”,  “Ordubad  lövhələri”,  “Duzdağ  etüdləri”,  “Şərurum”,  “Sədərək” 

(V.Məmmədov)  kimi  şeir adları da bu qəbildəndir.   

Nəzm  əsərlərinin  adlarına  bədiilik  gətirən  vasitələrdən  biri  də  saf  məhəbbətin  tərənnümü,  saf 

duyğuların  aşılanmasıdır.  Belə  şeir  adları  bölgədə  yaşayan  bütün  şairlərin  yaradıcılıq  laborotoriyası  

üçün  xarakterikdir.  Naxçıvanda    elə  bir  şair  tapmaq  olmaz  ki,  onun şeir adlarında və şeirin məzmununda 

sevgi,  saf  məhəbbət,  gözəl  duyğu  tərənnüm  olunmasın.  Məsələn:  “Saçları  sarı  sonam”,  ”Sevgi  qatarı”, 

“Ləçəklərə  yazılan  sevgi”,  “Bir  oğlan  nağılı,  bir  qız  nağılı”,  “Sevgi  qatarı”  (M.Qasımzadə),  “Bəlkə 

unudam”,  “Sənsizliyə  öyrət  məni”,  “Yaxşı  ki,  sən  mənim  həyatımdasan”,  “Sən  mənim  ömrümün  payız 

nəğməsi”,  “Allahım,  qoru  sən  bu  məhəbbəti”,  “Vəfalım,  ay  vəfalım”,  “Sənin  gözlərin”,  “Qızlar  inciyib 

məndən”  (V.Məmmədov),  “Səni  unudacağam  deyirsən”,  “Məhəbbət  istəyirəm”,  “Gözəl”,  “Sevda  yolu”, 

“Unut  bu  sevdanı”  (A.Yadigar),  “Sənin  gözlərindən  məhəbbət  yağır”,  “İlahi  bu  qızı  bəd  gözdən  gözlə”  

(İ.Yusifoğlu),  “Bir  qız  dönüb  gül  oldu”  (H.Bağıroğlu),  “Vallah,  öldürəcək  bu  gözlər  məni”, 

“Məhəbbətin  bəsimdi”,  ”Sevirəm”,  “Dünya  böyük,  gözəl  çox”  (Z.Vüqar),  “Gecə  səni  düşünürəm”, 

“Söylə, sevirəm  səni”,  “Ömürün  sahilində”(E.Yurdoğlu),  “Həsrətimdən  saralan qız”  (Q.Qərib) və s. 

Naxçıvanın  şeir  mühitində  görkəmli  sənətkar,  alim,  şair,  yazıçı,  həkimlərə  ünvanlanmış  şeir 

adları,  xatirə  adçəkmə    nümunələri  də  mühüm  yer  tutur.  Məsələn:      “Məmməd  Araz”,  “Məmməd  Arazı 

gördüm”,  ”Füzulinin  qəbri  önündə”,  “Hafiz  işığına  yol  gedirik  biz”,  “Cavid  Sibirdən  gəlir”,  “Səməd 

Vurğunu  düşünərkən”,  “Nəbi  Xəzri”,  “Əli  Kərim”,  “Eldar  Baxışa  məktub”  (V.Məmmədov),  “Ulu 

Cavid”, “A Məmməd  Araz” (A.Yadigar)  və s.   

 Şeir  adlarında  son  20-25  ildə  torpaqlarımıza  göz  dikmiş  erməni  işğalçılarının  törətdikləri  qanlı 

faciələr,  xalqımızın  başına  gətirilən  fəlakətlər,  Qarabağda  və  Naxçıvanda  baş  verən  ağlasığmaz 

hadisələr  özünə  geniş  yer  tutur.  “Şəhidlər  xiyabanında”  (X.Kərimli),  “Xocalı”,  “Dəyanət  dəmiydi, 

qeyrət  dəmiydi”,  “Diz  çökürəm  bu  qeyrətin  önündə”,  “Şəhid  ruhu”,  “Taxıl  zəmisinə  düşmən  od 

atıb”,  “Bu  kənd  niyə  yetimdir”  (V.Məmmədov),  “Şəhid  gətirməsin  vətən  yolları”,  “Öp,  vətən  eşqini 

əsgərə  göndər”,  “Şuşada  ürəyim  qaldı”  (Z.Vüqar),  “Şəhidlər  xiyabanı”,  “Məlhəmimiz  Qarabağda”, 

“Vətən,  bizi  bağışla”,  “Xocalıya  qan  yağıb”  (Q.Qərib),  “Vətən”,  “Qara  Yanvara  gedir”,  “Xocalım, 

hey...”,  “Əsgər  inamı”,  “Şəhid  bacıları”,  “Ağlama,  qardaş,  ağlama”,  “Yara  sağalmaz  yüz  ilə”  

(İ.Yusifoğlu)  və s. 

Nəzm  əsərlərinin  mövzu  dairəsi  geniş  olduğu  kimi  onun    adlarının  coğrafiyası  da  dünyanın  bir 

sıra  ölkə  və  şəhər,  çay,  dəniz  və  göllərinin  adlarını  əks  etdirir.  “Xirosima”,  “Vyetnam  ağıları” 

“Vaşinqtonun  vicdanı”,  “Ukraynanın  qızılgülü”,  “Alman  körpüsü”,  “Qəhrəman  Minsk”,  “Belarus 

toyunda”,  “Daşkənd  böyük  eldi”,  “Səmərqənd”,  “Qars  qalası”,  “Himalay  da  bizim  dağlar  kimidir” 

(V.Məmmədov),  “Bu  yol  Təbriz  yoludur”,  “Üzü  Təbrizə-Təbrizə”  (A.Yadigar),  “Saxalin”,  “Gözəl 

gördüm  Saxalində”  (İ.Yusifoğlu)  və s. 

Bədii  əsərlərinin  adlarından  aydın  olur  ki,  şeir  adları  dilin  daxili  imkanlarını  üzə  çıxarır,  bədii 

üslubu  zənginləşdirir,  leksik,  morfoloji  və  sintaktik  cəhətdən  zəngin  dil  xüsusiyyətlərini  özündə  əks 

etdirir.  Məsələn: 

Poeziya  nümunələrində  bir  sözdən  ibarət  şeir  adlar  məhsuldar  şəkildə  işlənir.  Məsələn:  “Sevgi”, 

“Sual”,  “Ağrı”,  “Ümid”,  “Çarə”,  “Təzad”,  ”Yer”,  “Varis”,  “Heyf”,  “Qayçı”,  “Etiraf”  (X.Kərimli), 

“Daş”,  “Şair”,  “Təndir”,  “Bahar”,  “Qəza,  “Sifət”,  “Gözəl”  (V.Məmmədov),  “Duet”,  “Elegiya”, 

(M.Qasımzadə),  “Tarix”,  “Dünya”,  “Kölgə”,  “Bələk”,  “Gözəl”  (A.Yadigar),  “Lalə”,  “Bənövşə”,  

“Ayna”  (İ.Yusifoğlu),  “  Şair”,  “Yalan”,  “Qərib”,  “Sevgi”,  “Məktub”  (H.Bağıroğlu),  “Gözəl”,  “Qardaş”, 

“Yazıq”  (Z.Vüqar) və s. 

Şeir  adlarının  bir  qismi  iki  və  daha  artıq  sözdən  ibarət  olur:  “Ad  günümə”,  “Ay  yazıq”,  

“Dalımca  gəlmə”,  “Həkim  çay”,  “Salamat  qal”,  “Dağlar  küsüb”,  “Dünya  sənin,  dünya  mənim”, 

“Yazı  masama”,  “Nə  bilim?”  (M.Araz),  “Təbiət  oxuyur”,  “Bəlkə  qayıtdı”,  “Tanıt  məni”,  “Anamdan 

məktub”,  “Ahıl  sevgisi”,  “Günəş  dostluğu”,  “Xoşbəxt  adam”,  “Bahar  təbəssümü”,  (X.Kərimli), 

“Sözüm  yox”,  “Dodaqdəyməz  təcnis”,  “Haqdan  zəka  aldın”,  “Həkim  dostuma  məktub”,  “Kəndə 

gəlmişəm”  (V.Məmmədov),  “Bu  dünyanın  səbri  böyük”,  “Dağlar  da  Vətəndir”,  “Şəhərlərə  gedən 

yollar”  (M.Qasımzadə)  və  s. 

Şeir  adlarının  bir qismi  də təyini  söz birləşmələri  modelində  formalaşır.   

---