The series of the humanitarian

- 72 - 

 

НАХЧЫВАН  ДЮВЛЯТ   УНИВЕРСИТ ЕТ И.  ЕЛМИ  ЯСЯРЛЯР,  2015,  № 1 (66) 

 

NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y

.

  С ЖЫЕНТЫФЫЖ  WО РКС ,  2015,  № 1 (66) 

 

НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТ ЕТ .  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 1 (66) 

 

     ELNURƏ  BABAYEVA 

AMEA Məhəmməd Füzuli adına   

Əlyazmalar İnstitutu 

UOT:82.0 

ƏRUZ  ELMİNİN MEYDANA GƏLMƏSİ VƏ ONUN 

AZƏRBAYCAN  POEZIYASINDA  ƏN ÇOX İŞLƏNƏN BƏHRLƏRİ 

 

 

   Açar  sözlər: əruz, şeir, bəhr 

           Keywords:  eruz, poem,  behr 

 

Ключевые слова:  аруд,  пoэзия, бахр 

 

VII  əsrdə  Yaxın  Şərqdə  İslam  dininin  meydana  gəlməsi  Ərəb  dilinin,  mədəniyyətinin, 

xüsusən  ədəbiyyatının  inkişafında  mühüm  rol  oynadı.  Bu  dilin  möhtəşəm  abidəsi  Qurani-Kərim  

bunun  bariz  nümunəsidir.  Tükənməz  enerji  daşıyıcısı  olan  bu  İlahi  kəlam  ərəb  dilinin  payına 

düşməsinə  baxmayaraq,  qısa  bir  zaman  içində  geniş  ərazilərdə  yayıldı.  Qurani-Kərimdə  bəlağət  və 

ecaz  baxımından  sözlərin  düzülüşü,  eyni  sözün,  ifadənin  yerinə  görə  müxtəlif  mənalar  daşıması, 

səslərin    aşıladığı  ovqatlar,  oxunuş  ahəngindən  doğan  ehyamlar,  mənaca  bir-birinin  oxşarı  olan 

ayələrin  başqa-başqa  surələrdə  təkrarlanması  ilə  bağlı  psixoloji  təsirlər,  təlqinləri  gücləndirən 

qafiyələr,  onu  dinləyənlərdə  düşünüb-daşınmaq  imkanı  yaratmaqda  idi.  Məhz  bu  baxımdan  bu 

abidənin  düzgün  oxuna  bilməsi  ərəb  dilinin  əsaslarının  elmi  şəkildə  öyrənilməsi  vacibliyini 

meydana  çıxarırdı.  Böyük  alimlər  dəstəsi  hələ  islamiyyətin  ilk  dövrlərindən  ərəb  dilinin  qayda-

qanunlarını  elmi  şəkildə  öyrənməyə  başlayır  və  bu  dilin  hamı  üçün  əsas  ola  biləcək  qanunlarını 

yaratmağa  çalışırdılar.   

Ərəb  dilçilik  elminin  ilk  görkəmli  nümayəndələrindən  sayılan  İbn  Əbu  İshaq  əl-Hadrami, 

Əbu  Əmr  bin  əl-Əla,  İsa  bin  Ömər  əl-Sədəfi,  Yunis  bin  Həbib,  Xəlil  ibn  Əhməd,  Əbül  Xəttab  əl-

Əxfəş  əl-Əkbər,  Sibəveyhi,  əl-Əxfəş  əl-Əvsət,  Əli  bin  Həmzə  əl-Kisai,  Yəhya  bin  Ziyad  əl-Fərra  və 

başqaları  ərəb  dilinin  nəzəri  əsaslarını  öyrənməyə  çalışmış  və  bu  dilin  qanunları  haqqında  gözəl 

əsərlər  yazmışlar.(3,16)   

  Əruz  elminin  qayda  və  qanunlarının  ilk  dəfə  məhz  ərəb  şeirinə  tətbiq  olunmasının  əsas 

səbəbi,  yazılı  ədəbiyyatın  və  filologiyanın  ərəblərdə  daha  tez  formalaşması  idi.  Ümumiyyətlə  əruz 

nədir?   

Əruz  ərəb  sözüdür.  “Geniş  yol”,  “çadırın  ortasına  vurulan  dirək”,  “şeir  haqqında  elm”  və  s. 

mənalar  bildirir.  Nəzmdə  istifadə  olunan  şeir  ölçüsüdür.  Əruz  uzun  və  qısa  hecaların  müəyyən 

kombinasiyalarda  gözəl  oxunuş  ritmi  yaradan,  ardıcıllığının  bütün  misralarda  dəqiqliklə 

gözlənilməsi  ilə  müşahidə    olunan  şeir  vəznidir.  Əruz  vəzni  çox  yayılan,  işləkliyi  ilə  fərqlənən  bir 

ölçüdür.  İslamiyyətdən  əvvəl  ərəb  folklorunun  nümunələri,  müharibələr  zamanı  söylənən  rəcəzlər, 

məzmunu  xalq  məişətindən  alınan  şeirlər  əruz  vəzni  ilə  yazılırdı.  Bədahətən  şeir  deyəndə  belə 

ərəblər  əruzdan  istifadə  edirdilər. 

Əruz  şeir  ölçüsünün  xüsusiyyətlərindən  biri,  misralardakı  hecaların  uzun-qısalığının  əsas 

götürülməsidir.  Lakin  bu  vəzndə  yazılan  şeirlərdə  ahəng,  misralardakı  hecaların  say  bərabərliyindən 

deyil,  onların  uzun-qısalığından,  növbələşməsindən,  bir-birini  izləməsindən  yaranır.  Məhz  bu  halda 

əruz  vəznində  yazılan  şeirdəki  misralarda  hecaların  sayında  fərqin  ola  bilməsi  normal  hal  sayıla 

bilər.   

Əruz  vəznindən  istifadə  edən  xalqların  ədəbiyyatşünaslığında  belə  bir  qayda  müəyyən 

olunmuşdur  ki,  əruza  görə  qapalı  hecalar  həmişə  uzun,  açıq  hecalar  isə,  əsasən,  qısa  (heca  uzanan 

sait  səslə  qurtardıqda  o,  uzun  heca  olur)  heca  hesab  edilir.  Ona  görə  də  hecaların  uzun-qısalığının 

növbələşməsini,  bir-birini  izləməsini  açıq  və  qapalı  hecaların  izləməsi  kimi  də  başa  düşmək  olar. 

---

- 73 - 

Şeirdə  uzun,  qısa  hecaların  bir-birini  izləməsi,  növbələşməsi  o  deməkdir  ki,  birinci  misrada  hər 

hansı  heca  uzundursa(yaxud  qısadırsa),  qalan  misralarda  da  həmin  sırada  duran  heca  uzun  (yaxud 

qısa)  olmalıdır.  Əruzun  tələbinə  görə  misralardakı  bu  və  ya  digər  sözün  hər  hansı  bir  hecası 

uzandığı  kimi,  müəyyən  sözləri,  yaxud  hecaları  qısa  demək  də  lazım  gəlir.  Başqa  sözlə,  onlar  qısa 

tələffüz  edilməli  olur.   

Əruz  elminin  nəzəri  əsaslarını  yaradan  məşhur  ərəb  alimi  Xəlil  ibn  Əhməd  (718-790)  sayılır. 

VIII  əsrdə  yaşamış  böyük  ərəb  alimi  Xəlil  ibn  Əhməd  əruz  şeir  ölçüsünü  hicri  150-ci  (767)  ildə 

sistemləşdirib  elm  şəklinə  salmışdır.  O,  əruzun  15  bəhrini  müəyyənləşdirmiş  və  bu  bəhrlərin  əsasına 

məfA

ʼUlün,  fAʼilAtün,  müstəfʼilün,  fəʼUlün,  fAʼilün,  mütəfAʼilün,  müfAʼələtün,  məfʼUlAtü  qəliblərini 

tətbiq  etmişdir.  Həmin  qəliblərə  təfilə  deyilir.  Bu  təfilələrin  müxtəlif  birləşmələri  əruzun  müxtəlif  

bəhrlərini  və  onların  ölçülərini  yaradır.  Məsələn,    fA

ʼilAtün  təfiləsi  bu  və  ya  digər  şəkildə 

təkrarlanaraq  rəməl  bəhrinin,  məfA

ʼİlün  təfiləsinin  dəyişməsi  və  təkrarı  isə  həzəc  bəhrinin  müxtəlif 

növlərini  yaradır.  Təfilələrin  dəyişməsi,  bir  səsin  dəyişməsi  ölçünü  də  dəyişdirir.  Məsələn,    fA

ʼilatün 

və  fə

ʼilAtün  təfilələri  bir-birinə  çox  yaxındır:  hər  ikisində  dörd  heca  vardır.  Lakin  bunlar  müxtəlif 

ölçü  əmələ  gətirir.  Belə  ki,  təfilənin  birinci  hecasında  a-nın  ə-yə  keçməsi  ölçünü  də  dəyişdirir. 

Misallardan  belə  nəticəyə  gəlmək  olar  ki,  əruz  vəznində  şeirlərin  ahəngini    müəyyən  edən  onun 

ayrı-ayrı  qəlibləridir.  Təfilələrin  müxtəlif  şəkildə  dəyişməsi  şeirin  ahəngini  dəyişir.  Bunun  da 

nəticəsində  əruzun  müxtəlif   bəhrləri  və onun  ayrı-  ayrı  növləri  meydana  gəlir.   

Ərəb  istilası  ilə  əlaqədar  olaraq  ərəb  dili,  mədəniyyəti,  ədəbiyyatı  başqa  xalqların  dilinə  təsir 

etdiyi  kimi,  bu  şeir  qaydalarına  da  təsirsiz  qalmamışdır.  Xalqlar  əruza  yaradıcı  yanaşmış,  bəhrlərdən 

öz  dillərinə  uyğun  gələnləri  istifadə  etmişlər.  Ərəblər  əruzun  16,  farslar  19,  taciklər  14,  türklər  11, 

özbəklər  13,  azərbaycanlılar  isə  12  bəhrdə  şeir  yazmışlar.    Bir  sözlə,  uzun  illər  əruzun  nəzəri 

əsaslarından  yazmaq  şərq-elmi  nəzəri  fikrində  bir  ənənə  halına  çevrilmişdir. 

Farslar  əruzu  ərəb  ədəbiyyatından  götürmüşlər  və  onu  daha  da  təkminləşdirərək,  bəhr  və 

təfilələrin  sayını  artırmışlar.  Onlar  əruzun  16  bəhrinə  3  bəhr  (qərib,  cədid,  müşakil)      artırmış, 

bəhrlərin  sayını  19-a  çatdırmışdılar.  Farslar  ərəb  qəliblərini  yeni  formaya  salmış,  onlara  milli 

xüsusiyyət  vermişlər.  Fars  əruzşünaslıq  elminin  tarixi  qədimdir.  Təqribən  IX  əsrdən  etibarən  əruz 

fars  poeziyasına  qədəm  qoymuş,  XI-XII  əsrlərdən  etibarən  isə  fars  alimləri  fars  əruzunun  nəzəri 

əsasları  haqqında  əsərlər  yazmağa  başlamışlar.  Bu  elmin  yaranmasında  və  inkişafında  böyük  rol 

oynamış  Yusif  Əruzi,  Əbu Abdullah  Qorşi,  Bəhrami  Sərəxsi  və başqalarının  adlarını  çəkmək  olar.   

XIII  əsr  fars  əruzşünaslıq  elmi  isə  ilk  növbədə  Şəms  Qeys  Razi  və  Nəsirəddin  Tusinin  adı  ilə 

bağlıdır.  Bu  alimlərin  əsərləri  özlərindən  sonra  yazıb-yaratmış  alimlərə  güclü  təsir  göstərmiş  və  belə 

ki,  XIV-XV  əsrlərdə  fəaliyyət  göstərmiş  Şəms  Fəxri  İsfahani,  Vəhid  Təbrizi  və  Əbdürrəhman  Cami 

kimi  görkəmli  əruzşünasların  əsərlərində  onların  nəfəsi  açıq-aydın  duyulmaqdadır.  Təbii  ki,  fars 

alimləri  arasında  Əbdürrəhman  Cami  və  onun  nəzəri  əsaslarından  bəhs  edən  “Risaleyi  -əruz”  əsəri 

bu baxımdan  böyük  əhəmiyyət  kəsb edir.(1,146) 

Əruz    vəzninin  türkdilli  poeziyada  tətbiqi    böyük  maneələrə  rast  gəlmişdir.  Bunlardan  ən 

ümdəsi  dil  problemi  idi.  Belə  ki,  ərəb  dilinə  tətbiq  olunmuş  əruz  vəzni  türk  dilinə  tətbiqi  nəticəsində 

sözlərin  tələffüzündə  türk  dili  qayda-qanunlarını  kobudcasına  pozurdu.  Lakin  bütün  bunları  arxada 

qoyaraq,  türkdilli  xalqlar  XI  əsrdən  əruzdan  istifadə  etməyə  başlamışlar.  Əruz  vəzninin  mütəqarib 

bəhri  ilə  yazılan  ilk  türk-uyğur  abidəsi  Yusif  xas  Hacibin  “Kutadqu-bilik”  poeması  olmuşdur.                                                                                                                 

Əruz  vəzni  azərbaycan  ədəbiyyatında  da  geniş  yayılmışdır.  Nizami,  Füzuli,  Nəsimi, 

S.Ə.Şirvani,  M.Ə.Sabir  kimi  böyük  söz  sənətkarları  bu  vəzndə  çox  ahəngdar  əsərlər  yazmışlar. 

Azərbaycan  şeirində  əruz  bəhrinin  hamısı  işlədilməmişdir.  Ədəbiyyatımızda  ən  çox  işlənən,  həzəc, 

rəməl,  xəfif,  səri  munsərih  bəhrləridir.  Əruzun  bu  bəhrlərinin  adını  ifadə  edən  sözlər  onların 

xüsusiyyətinə  uyğun  seçilmişdir.  Həmin  sözlərin  mənasını  bilmək  bəhrlərin  xüsusiyyətini  başa 

düşməyə  kömək edir.  (5, 60) 

Həzəc  bəhri.      Həzəc  sözü  xoşa  gələn  avaz,  gözəl  səs,  cəh-cəh  mənasını  ifadə  edir.  Bu 

bəhrdə  yazılan  şeirlərdə  bir  axıcılıq,  rəvanlıq  nəzərə  çarpır.  Həzəc  bəhrinin  növləri  məfA

ʼİlün 

təfiləsinin  müəyyən  miqdarda  təkrarlanması  və  dəyişməsindən  yaranır.  Əsas  qəlibi,  başqa  sözlə 

desək,  birinci  növü  məfaA

ʼİlün  təfiləsinin    dörd  dəfə  təkrarından  əmələ  gəlir.  Füzuli,  Sabir  və  başqa 

şairlərimiz  həzəc  bəhrindən  istifadə  edərək  gözəl  şeirlər  yazmışlar.  Məsələn,  M.Füzuli  “Məni 

---