The series of the humanitarian

- 64 - 

“Gülnaz  qızını  yanına  çağırıb  əlini  uzatdı  balıncın  altından  bir  birlyant  həmayıl  (gərdənbağı) 

çıxartdı,  verdi  Dilşada  və dedi: 

--Al,  bala,  sənin  atanın  nişanəsidir.  Sənin  üçün  yadigardır.  Hamı  dövlətinə  bərabərdir.  Bunu 

əlindən  bir  kəsə  buraxma,  yaxşı  saxla,  atanın  əmanətidir.  Əgər  biçarə  atan  sağdırsa,  ancaq  bu 

həmayillə  səni  tanıyar”  (7, s.32). 

Anası  öləndən  sonra  Gülnaz  Ağarəsul  adlı  tacirlə,  oxumuş  bir  oğlanla  evlənir.  Gün  gəlir 

Ağarəsul  müflis  olma  vəziyyətinə  çatır.  Bu  vaxt  Dilşad  anasının  verdiyi  həmayili  gətirib  ərinin 

qabağına  qoyur  ki,  onu  satıb  iflas  olmaqdan  canını  qurtarsın.  Bu  zaman  Ağarəsulun  gözləri  işıqlaşır. 

Həmayili  əlinə  alanda  ondakı  bir  əqiq  üzərində  yazılmış  yazıya  gözü  sataşır.  Rəngi  ağarır  və  bunu 

hardan  aldığını  soruşanda  məlum  olur  ki,  Dilşadın  atası  anasına  verib.  Bundan  sonra  hekayə  belə  bir 

sonluqla  bitir: 

“Ağarəsul  elə  bir  dərin  fikrə  getmişdi  ki,  Dilşad  söylədiyi  sözlərin  axırını  nə  eşitdi,  nə  də 

düşünə  bildi.  Ancaq əli  ilə  işarə  etdi  ki, Dilşad  bayıra  çıxsın.   

Dilşad  çıxan  kimi  dalınca  söylədi: 

--Bəs,  Dilşad  mənim  bacım  imiş?  Mən  bacım  ilə  yaşamışam!  Əcəb  Masqaradır,  vay  mənim 

halıma,  vay  mənim  halıma!...  Mənim  də  atamın  adı  Ağamehdi  idi.  O  da  itkin  düşmüşdü.  Bir  belə 

əqiq  də mənim  anamda  var, dudmanımızın  nişanəsidir.  Əgər bu masqaradırsa,  çox acı masqaradır... 

Fikrini  tamam  etməmiş  Ağarəsul  cibindən  bir  balaca  naqan  tapançası  çıxardıb  ürəyinin 

başına  boşaltdı”  (7, s.36-37).   

 

Hekayənin  dil  xüsusiyyətləri,  hadisələrin  gedişatı  folklor  motiv  və  sujetlərindən 

götürülməklə  yanaşı,  yazı  üslubu  da şifahi  xalq  ədəbiyyatının  nağıl  dilini  yada salır.   

 

“Təzə  pir”  hekayəsində  dərdinə  çarə  tapa  bilməyən  xəstənin  təsvirini  oxuduqca  nağıllardakı 

təsvir  səhnələrini  xatırlayırıq.  Hekayədə  oxuyuruq:  “Karvanın  içində  zəngin  bir  sövdəgər  var  idi, 

neçə  illərin  xəstəsi  idi.  Cümlə  həkim  və  təbiblər  yığışıb  onun  dərdinə  əlac  edə  bilməmişdilər.  Ona 

görə  təbiblərdən  ümidini  üzüb,  ziyarətgahları  gəzib  dolanırdı,  pirlərə  və  ocaqlara  dəxil  düşüb, 

dərdinə  dərman  istəyirdi.  Sövdəgər  eşidən  kimi  ki,  burada  bir  əməlisaleh  adam  dəfn  edilib,  izin 

istədi  ki, onun  qəbrinə  dəxil  düşüb  ondan  bir şəfa  istəsin”  (7, s.46). 

Hekayəni  oxuduqca  hər  hansı  bir  xalq  nağılına  qulaq  asdığımızı,  yaxud  hansısa  nağılı 

oxuduğumuzu  zənn  edirik.   

E.Sultanovun  hekayələrində  nağıl  üslubunu,  nağılçı  anlatımını  əsərlərinin  girişində  daha 

qabarıq  görürük.  Ədib  sanki  hekayə  yazmaqdan  daha  çox  qarşılaşdığı  real  hadisələri  nağıl  dili  ilə 

oxucuya  çatdırmağa  meyl  edir.  Qeyd  edək  ki,  E.Sultanovun  özü  də  hekayələrinin  çoxunun 

“dopdoğruca  bir  əhvalat”  (7,  s.51)  olduğuna  işarə  edir.  Deməli,  o,    həyatdan  götürdüyü  mövzuları 

xalq  dili  ilə  qələmə  alır.  Ədibin  “Çalma”  hekayəsinin  girişi  bir  çox  nağıllarda  rast  gəldiyimiz  girişi, 

təhkiyə  zamanı  qarşılaşdığımız  üslubu  yada salır: 

“Bizim  şəhərdə  bir  vaxt  vardı  ki,  var-yox  bir  oxumuş  adam  vardı,  yəni  rusca  oxumuş.  Onun 

adı  Cümşüd  bəy  idi,  özü  də  vəkillik  edirdi.  O  zaman  belə  adamlara  ziyalı  deyirdilər  və  dava  vəkili 

adlandırırdılar”  (7,  s.66).  Başqa  bir  nümunəyə,  “Kürd  qızı”  hekayəsinin  ilk  cümlələrinə  baxaq: 

“Məhərrəm  çoban bir  elə oğlan  idi  ki, gərək  iki  göz  ona tamaşa  eləyəydi. 

Ucaboy,  gərdəni  uzun,  kürəyi  gen,  döşü  qabağa,  top  qara  birçək,  alagözlü,  qaraqaşlı...  Bığları 

qulaqlarının  dibinə  çəkilmiş. 

Məhərrəm  çobanın  misli  nəinki  bizim  kənddə,  bəlkə  bütün  Mavaz-xatın  mahalında  da 

tapılmaz  idi.  Kəndin  qız-gəlini  tamam  onun  eşqindən  dəli-divanə  olmuşdular,  cavan  oğlanlar 

paxıllığın  çəkirdilər,  qocalar  və  qarılar  da  onu  görəndə  qanları  damarlarında  coşa  gəlirdi, 

cavanlaşırdılar. 

Məhərrəmin  çox  yaxşı  xasiyyəti  var  idi:  Gözləri  gülər,  mülayim,  xoşrəftar  və  heç  kəsə 

güldən  ağır  bir  söz  deməyən.  Bu  sifətlərin  hamısı  ilə  belə  Məhərrəm  çoban  çox  qoçaq,  heç  zaddan 

qorxmayan,  "oda-alova  girən"  bir  igid  idi. 

İndi  ki,  Məhərrəm  çoban  ilə  az-çox  aşna  oldunuz,  qulaq  asın  görək  onun  özü  özündən  nə 

nağıl  eləyəcək”  (6, s.3).   

---

- 65 - 

Yuxarıda  bir  parçasını  təqdim  ettiyimiz  hekayə  haqqında  A.Feyzullayeva  yazır:  “”Kürd  qızı” 

hekayəsinin  sujeti  asan  yadda  qalandır,  lap  nağılvaridir.  Təhkiyə  əsas  qəhrəmanın—öz  müdrikliyi 

ilə  xalq  dastançılarını  xatırladan  Hacıməmmədin  dilindən  aparılır”(2,  s.12) . 

Hekayədəki  bu giriş–nağıl  təhkiyəsi,  üslub  Azərbaycan  nağıllarında  tez-tez  qarşımıza  çıxır.   

E.Sultanovun  hekayələrindəki  nağıl  təhkiyəsi  barədə  İzzət  Maqsudov  da  öz  fikirlərini 

bildirir.  O,  bu  məsələyə  toxunaraq  “Arxı  keç,  sonra  bərəkallah  deyərsən”  hekayəsinin  anektodvari 

olduğunu,  xalq  lətifələrinin  təsiri  altında  yazıldığını  qeyd  edir  və  bildirir  ki,  “Xıırmanda”,  “Naxırçı 

qızı  Gözəl”  hekayələrinin  sujeti  də  nağılvaridir.  Hekayənin  dili,  üslubu  da  nağılların  üslubuna 

yaxındır  (4, s.128). 

Yazıçı  hekayələrindəki  personajlarının,  tiplərinin  təsvirində  də  nağıl  dilini,  nağıl  üslubunu 

ustalıqla  işlədir.  Məsələn:  “Pir  şeyxi  qısaboy,  qarnı  və  peysəri  yoğun,  ağbənizli,  uzunsaqqal  bir 

molla,  özü  də  çox  piran,  amma  çox  gümrah  bir  adam  idi.  Yanaqlarının  rəngi  eylə  qırmızı  idi  ki, 

çırtmaq  vursaydın  qanı  tökülərdi”  (7,  39),  yaxud  “Dərviş,  uzundraz,  qaraşın,  qırx  yaşında  bir  adam 

idi,  qara  bığlı,  çatmaqaş,  çəpgöz,  üzü  qırxıq,  əynində  ağ  don,  belində  enli  kəmər,  arvad  saçına 

bənzər  uzun  saçı  var  idi.  Sol  çiyninə  bir  qara  xallı  pələng  dərisi  salmışdı”  (9,  v.7),  və  yaxud  “Qız 

deyirəm  ey,  söz-nağıl  demirəm.  Qızın  olar  idi  17,  ya  18  yaşı.  Ucaboy,  şümşad  kimi  düz  qaməti, 

rəngi  qaraşın,  yanaqları  qızılgül  kimi  qıpqırmızı,  zil  qara  saçlarını  hörük  edib  çiyninə  atmış  idi.  Qıs-

qıvraq  geyinmiş,  belində  tirmə  şal,  əynində  gen  şalvar,  qıçında  dolaq  və ayağında  Şirvanı  çarıq. 

Qızın  sinəsi  meydan  kimi  gen  idi,  qolları  çirməli,  yoğun  biləkləri,  uzun  barmaqları  var  idi” 

(6, s.3). 

E.Sultanovun  hekayələrində  nağıl  təhkiyəsini  xatırladan  təbiət  təsvirləri  də  diqqəti  cəlb  edir: 

“Bahar  fəslinin  ordibehişt  ayı  (Ordubehişt  ayı  yarı  aprel,  yarı  may  ayından  sayılır.  E.S.)  idi.  Bu  ay 

bizim  ölkə  sanki  behişt  olur,  dağ-daş,  dərə-təpə,  səhra,  çəmən-hamısı  yaşıla  bəzənib,  rəngbərəng 

çiçəklər  ilə  bəzənir.  Qırmızı,  bənövşəyi,  ağ,  sarı,  çiçəklər  tala-tala  otların  içindən  qalxıb  gülür, 

onları  görən  insanların  qəlblərini  açır.  Təbiət  bir  bəzəkli-düzəkli  gəlinə  oxşayır,  yaşıl  zəmilər,  əkin 

göyləri  yerə  sərilmiş  mərmər  fərşlərə  bənzəyir.  İlk  baharda  qarların  ərimiş  lil  axan  suları  ayna  kimi 

durulub,  çəmənlərdə  büllur  parçaları  kimi  gah  o  yanda,  gah  bu  yanda  parıldayır...  Hava  cürbəcür 

səslərlə  doludur.  Qazalaqlar,  sarı  bülbüllər,  torağaylar,  göycə  qarğalar,  qürəbəylər,  ənlikli  bülbüllər 

hərəsi  bir  cür  səslə  oxuyub  səs-səsə  verirlər.  Bu  oxuyan  quşların  içində  qazalaq  hamısından  başdır. 

Bu  quş  göy  çəmənin  içindən  naqafil  cəh-cəh  vurub  havaya  tullanır  və  göz  işlədikcə  ucaya  qalxıb 

havada  bir  qədər  durub  oxuyur,  oxuyur,  sonra  birdən  daş  kimi  otların  içinə  düşüb  gizlənir. 

Qaratoyuq  onun  səsinə  uzaqdan  səs  verir,  hop-hop  təhsin  edir  (bəyənir).  Bu  quşlar  bir-birləri  ilə  nə 

danışırlarsa,  heç  kəs  anlamır...  Ancaq  çox  şirin  söhbət  edirlər...  İnsan  onların  söhbətini  anlamırsa 

da, yenə  də bu ləzzətdən  heç doymur”  (7, s.42-43). 

E.Sultanovun  hekayələrində  nağıl  üslubunu,  nağıl  təhkiyəsini  gözlər  önünə  sərən  başqa  bir 

detalı  isə  “Dəhşətli  intiqam”  hekayəsində  görürük.  Hekayədə  oxuyuruq:  “Bu  günlərdən  birində 

ilkindi  vaxtı  Salvartı  yaylaqlarının  altından  düşüb,  Göysü-Gözəl  dağından  Keçiliyə  tərəf  atın 

yedəyində  bir  adam  enirdi.  Bunun  əynində  gödək  paltar,  başında  bir  qızıl  əsgər  papağı,  çiynində 

tüfəng,  döşündə  iki  qatar  patrondaş,  ayağında  uzunboğaz  çəkmələri  var  idi.  Başı  tüklü,  üzü  qırxıq 

olduğuna  görə  nə  millətdən  və  neçə  yaşında  olduğunu  bilmək  olmurdu,  ancaq  bolşeviklərə  mənsub 

olmağı  aşkar idi.   

 

Cavan  enişi  çox  çətinliklə  enirdi,  çünki  yedəyindəki  atın  ayaqları  yamacda  tez-tez 

sürüşürdü.  Uzaqdan  elə  nəzərə  gəlirdi  ki,  adam atı  deyil,  at adamı  minibdir. 

 

Cavan,  atın  yedəyində  kəndin  biçənəklərinə  gəlib  çatdı  və  atı  biçənəyə  buraxdı  ki,  otlasın. 

At  bir  qədər  dincələndən  sonra  onun  belinə  sıçradı  və  kəndə  tərəf  çıxartdı.  Süvari  kəndə  girəndə  gün 

çoxdan  batmışdı,  hava  yavaş-yavaş  qaranlıqlaşırdı.  Kəndin  itləri  hürüşüb,  hər  tərəfdən  süvarinin 

üstünə  töküldülər.  O özünün  itlərdən  qoruya-qoruya  dayandı  və harayladı: 

 

--Ay Kərbəlayı  Dünyamalı  əmi,  evdəsən,  bir  çıx  qapıya! 

 

Ev  sahibi  Kərbəlayı  Dünyamalı  bayıra  çıxıb  səsləndi: 

 

--Məni çağıran  kimdir? 

 

--Mənəm,  Kərbəlayı  Dünyamalı  əmi,  qonaq istəmirsənmi? 

---