The series of the humanitarian
НАХЧЫВАН ДЮВЛЯТ УНИВЕРСИТ ЕТ И. ЕЛМИ ЯСЯРЛЯР, 2015, № 1 (66)
Yüklə 3,77 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ELXAN MƏMMƏDOV AMEA Naxçıvan Bölməsi elxan.yurdoglu@yahoo.com UOT: 398
- Key words
- 62 - НАХЧЫВАН ДЮВЛЯТ УНИВЕРСИТ ЕТ И. ЕЛМИ ЯСЯРЛЯР, 2015, № 1 (66) NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y .
НАХЧЫВАНСКИЙ ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ УНИВЕРСИТ ЕТ . НАУЧНЫЕ ТРУДЫ, 2015, № 1 (66) ELXAN MƏMMƏDOV AMEA Naxçıvan Bölməsi elxan.yurdoglu@yahoo.com UOT: 398 EYNƏLİ BƏY SULTANOVUN HEKAYƏLƏRİNDƏ NAĞIL TƏHKİYƏSİ
Key words: Eyneli Bey Sultanov, folklore, the tale style, literature works Ключевие слова: Эйнали бей Султанов, фольклор, применение пословиц, художественное творчество
Folklora həddindən artıq bağlı olan Eynəli bəy Sultanov bir məqaləsində özünün də qeyd etdiyi kimi folklor nümunələrinə əsərlərində geniş yer verməyə çalışırdı. Ömrünün bir neçə ilini şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrini toplamağa sərf edən, xüsusən də atalar sözləri, sayaçı sözlər, aşıq yaradıcılığını toplayan E.Sultanov istər publisistik məqalələrində, istərsə də bədii yaradıcılığında onlardan yeri gəldikcə istifadə edirdi. “Yaradıcılığa başladığı gündən öz doğma xalqından öyrənən Eynəli Sultanov xalq ədəbiyyatını dərin məhəbbətlə sevmiş, onun öyrənilməsi və toplanması sahəsində müəyyən işlər görmüşdür” (5, s.4). E.Sultanovun hekayələrində də biz istənilən qədər xalq yaradıcılığı nümunələriylə rastlaşırıq. Bununla bərabər ədibin hekayələrinin bir çoxunda, hətta, demək olar ki, hamısında təhkiyə zamanı nağıl üslubuna rast gəlir, nağıl elementlərini müşahidə edirik. Hekayələrinin nəqlində, personajların nitqində, hekayələrdəki hadisələrin gedişatında nağıl abu-havası oxucunu ağuşuna alır. Hələ 1880-ci illərin sonlarında Naxçıvanda teatr tamaşaları göstərməyə çalışdıqları zamanlarda əvvəlcə “rus dilində oynayın” tələbinə qarşı “Qadının hiyləsi” adlı nağıl əsasında qələmə aldığı “Tatarka” (Azərbaycan qadını) pyesiylə şifahi xalq ədəbiyyatının çox yayılmış bu janrının—nağılların üslubi xüsusiyyətlərinə müraciət etməsi E.Sultanovun nağıllara qarşı xüsusi münasibətinin təzahürü idi. E.Sultanovun hekayələrində xalq yaradıcılığı nümunələrinin istifadəsindən bəhs edən akademik İsa Həbibbəyli qeyd edir ki, “ədibin hekayələrində də folklora məxsus bəzi maraqlı dil- üslub xüsusiyyətləri görmək mümkündür. Onun əksər hekayələri nağılvari təhkiyə ilə başlanmış, bunlarda macəra ünsürlərinə yer verilmişdir. Az qala yazıçının qələmindən çıxan bütün nümunələrdə xalq-aşıq şeirindən alınmış misallara müraciət olunmuş, personajların nitqində tez-tez atalar sözü və məsəllər özünə yer tutmuşdur. Şifahi xalq ədəbiyyatı ənənələrinə qüvvətli meyl onun əsərlərinin bədii-emosional səviyyəsini yüksəltdiyi kimi, xəlqilik keyfiyyətini də gücləndirmişdir” (3, s.32). Akademik İsa Həbibbəylinin də qeyd etdiyi kimi E.Sultanovun hekayələrində folklorun dil- üslub xüsusiyyətləri nəzər-diqqəti cəlb edir. Xüsusilə hekayələrində axıcı və oynaq dil, çaparaq zaman nağıl janrının spesifik cəhətlərini yada salır. E.Sultanovun hekayələri ölümündən sonra bugünəcən bir dəfə–1966-cı ildə İzzət Maqsudov tərəfindən tərtib edilərək kitab halında nəşr edilib ki, həmin kitabda da ədibin cəmi 12 hekayəsi yer alıb. Həmin hekayələr mövzu etibariylə ədibin yaşadığı dövrün ictimai-siyasi və ictimai-məişət hadisələrini əks etdirir. Buna baxmayaraq həmin hadisələr nağıl dili ilə elə gözəl üslubda nəql edilir ki, oxuduqca xalq yaradıcılığından qidalanan söz axınına düşürsən.
- 63 - E.Sultanovun hekayələrindən söz açan Sabir Quliyev bildirir ki, XX əsrin əvvəllərindəki ictimai-siyasi həyat bütün nöqsan və qüsurları ilə, bütün eybəcərlik və çirkinlikləri ilə, bütün ədaləti və əzabı ilə E.Sultanovun mənəvi iztirablarına çevrilmiş, onlar da bir-bir bədiiliyə çevrilərək müxtəlif hekayələrin mövzusu olmuşdur (9, s.16). Məhz yuxarıda bəhs olunan mövzuları E.Sultanov bütün qələm təcrübələrində folklorik ünsürlərlə zənginləşdirməyə çalışırdı. Aidə Feyzullayeva da, E.Sultanovun hekayələrindəki nağıl təhkiyəsindən bəhs edir. O qeyd edir ki, “yazıçının “Novoye obozreniye”də dərc olunan hekayələri sujetin cəlbedici xarakteri, bir sıra hallarda isə novellavari sonluğu ilə seçilir. Bu hekayələrədə dilin ifadəliyi və parlaq milli kolorit nağıl təhkiyələrində olduğu kimi aydın nəzər çarpır” (2, s.13). E.Sultanovun ictimai və siyasi məzmun daşıyan belə hekayələrindən biri “Podratçı” hekayəsidir. Böyükdüzdə, çölün ortasında təzə çəkilən dəmir yolu xəttində çalışan fəhləni təsvir edən ədibin dili nağıllardakı təsvir səhnələrini xatırladır: “Yayın şaqqaması idi, şiddətli isti idi. Fəhlələrin hamısı köynəkcə, tuman-paça və baldırları çirməli, ayaqyalın, qırxıq başlarında dəsmal, çoxusu başı açıq işləyirdilər. Elə işləyirdilər ki, tər dabanlarından süzülür, yerə axır və torpağı palçıq edirdi” (7, s.123). Hekayənin nəqlindəki dil sadəliyi, baş verən hadisələrin təsvirindəki əhatəlilik, həmçinin son cümlədəki mübaliğəli anlatım əksər nağıllarımızın təhkiyəsini yada salır. Bildiyimiz kimi, daha çox uşaqlar üçün söylənilən nağıllarda həddindən artıq şişirtmə, hadisəni böyütmə–mübaliğə, məqamları vardır ki, E.Sultanov da bu cür nağıl üslubundan istifadə edərək istidən və çox işləməkdən tərləyən “fəhlələrin dabanından süzülən tərin yerə axmasıyla torpağı palçıq etməsi” şəklində qələmə alıb. Ədibin hər hansı bir hekayəsini oxuduqda ilk cümlədən nağıla qulaq asdığını düşünürsən. Hekayələrinin, demək olar ki, hər birinin girişində biz nağıl cümlələri ilə üz-üzə qalırıq. Bunu yazıçının hekayələri və xalq nağıllarının qarşılıqlı müqayisəsində də görmək mümkündür. “Acı masqara” hekayəsinə E.Sultanov belə başlayır: “Cəvahirfüruş Ağamehdi Rəsulov Ərdəbildən Tiflisə gələn gündən Şeytanbazar tacirlərinin içində birdən-birə ad çıxarıb məşhurlaşmışdı” (7, s.25). Azərbaycan nağıllarının bir çoxunda biz bu cür girişlə rastlaşırıq. Sadəcə olaraq E.Sultanov mətnin əvvəlinə “biri var idi, biri yox idi” ənənəvi pişrovunu daxil etməyib. Müqayisə üçün Azərbaycan nağıllarından olan “İbrahim” nağılına baxaq. Burada iki qardaş tacir haqqında belə nəql olunur: “Biri var idi, biri yox idi. Əhməd ilə Məhəmməd adlı iki qardaş var idi. Bu qardaşların ikisi də tacir idilər. Ticarətdə daha bu şəhərdə elə bir adam yox idi ki, onların əlinin qabağına əl qoya. Ticarətləri günü-gündən böyüyürdü. Çox məşhurlaşmışdılar” (1, s.212). Hekayənin girişindəki sujet oxşarlığı, həmçinin hekayənin nəqlindəki sadəlik və dilin xəlqiliyi nağılda olduğu kimidir. Hətta “Acı masqara”nın ümumi sujeti də bir neçə Azərbaycan nağıllarından götürülərək ümumiləşdirmə təəssüratını yaradır. Belə ki, hekayədə Ərdəbildən Tiflisə gələn (nağıllarda bir şəhərdən başqa bir şəhərə gələn) tacir (nağıllarımızda tacir də çox geniş yayılmış obrazlardan biridir) burada qısa vaxt ərzində varlanır. Xanpəri adında kasıb bir qarının qızına vurulur. (nağıllardakı varlı oğlan, kasıb qız). Elçiliyi özü edir. Həmin hadisə hekayədə nağılvari dillə belə anladılır: “Bir cümə axşamının günündə, sabahısı da ki, qurban bayramı idi. Ağamehdi həmin qarının evinə gəlib, onun qızını elçilədi. Xanpəri qarı, nəhayət dərəcədə yoxsul idi, öz qızı Gülnaz ilə ona- buna muzduluq edib yaman günlü bir daxmada yaşayırdı: çılım-çılpaq, bir qarın ac, bir qarın tox... Ağamehdi bunun daxmasına gələndə biçarə qarı xəcalətindən bilmirdi nə qayırsın, çünki evində bir tikə palaz parçası da tapılmadı ki, qonağın altına salsın...” (7, s.25). Hekayənin gedişindən belə görünür ki, Ağamehdi ilə Gülnaz evlənirlər. Bir müddət sonra Ağamehdi iflas edir. Dükanlarını arvadının adına saldırıb təzədən Ərdəbilə qayıdır. Gülnazın bir qızı olur, onun da adını Dilşad qoyur. Dilşad böyüyür. Anası ölüm ayağında Dilşadı yanına çağırıb ona son sözlərini deyir. Həmin hissə hekayədə belə nəql olunur: Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|