Tilshunoslik asoslari

operatsiya
so 'z i term in sifatida: 
1
) m editsina sohasida 
yorish, kesish, kesib olib tash la sh , yangisini solish va sh u y o 'lla r 
b ilan k asallik n i tuzatish d a v o la sh m a’nosida: 
2
) harbiy sohada 
b iro r vaziia va m aqsadni a m a lg a oshirishga qaratilg an urush 
h a ra k a tla ri m a’nosida; 3) d a v la t idoralarida rasm iy m uom ala 
(m asalan: 
b a n k
o peratsiyasi, 
pochta 
operatsiyasi 
kabi) 
m a 'n o la rid a qo'llaniladi.
M a ’lum ki, h a r b ir so h a term inologyasining shakllanish 
jara y o n i a d a b iy tilga xos b o 'lg a n omonimiya, sinonim iya va 
b o sh q a x ild ag i lek sik -sem an tik ko'rinishlar bilan b o g 'Iiq holda 
k ech ad i. Lekin ush bu h o latla r o ‘zb ek term inologiyasining barcha

---

sohalari uchu n bir xilda em as. X ususan, h ozirgi o 'z b e k ilmiy- 
texnikaviy term m ologiyasida avj o igan salbiy h o d isa la rd a n bin 
k o 'p shakllilik - sinonim iyadir. B unda b irg in a tu sh u n c h a n i 
ifodalash uchun turli s o 'z (yoki so 'z birikm alari) qo 'llan ad i. 
Garchi bu n d ay holat v a q tin c h alik bo'lib, te rm in la m i tartibga 
solish 
jarayonida bartaraf 
etilsa-da, 
am rao 
m a ’lum
davi 
m obaynida u term inlardan fo yd alan ish da turli q iy in ch ilik lar va 
chalkashliklam i yuzaga k eltirish i mumkin.
Shuni alohida qayd e tis h kerakki, term in o lo g iy a d a birgina 
tu sh u n c h a n i iiodalashda q o 'lla n a d ig a n turli term in lam i qanday 
atash m asalasida m un o zaralar ham m avjud. C h u n o n ch i, b a ’zi 
tilshunoslar term inologiyada neytrallik b o 'lish in i h iso b g a olib, 
b ir 
tushu nch ani 
an g latu v ch i 
turlicha 
ifo d a lam i 
«düblet
terminlar»
deb atashsa, b o s h q a b ir q a to r o lim lar esa uni 
«sinonim»
deb ham atash m um kinligini q a y d etg an lar. Ba’zi 
olim lar 
esa, 
term ino log iy ad agi 
sinonim lik 
um um adabiy 
tildagidan birm uncha larq qilishin i va sh u b o isd a n ham ularni 
«düblet»
deb ay tayotgan lik larin i qayd etganlar.
Umuman, nafaqat term inologiyada, h a tto tilshunoslikda 
ham ff
sinonim», «düblet»
v a
«variantlilik»
k ab i tu sh u n c h a larn in g
o'ziga xos xususiyatlari a n iq b elg ilan m ag an h a in d a ularni 
farqlash m asalasi hali to 'liq h a l etilm agan.
H ar bir tilda ju m lad an , o 'z b e k tilida 
te rm in la r quyidagi 
y o 'lla r bilan hosil b o ‘ladi:
1
) 
h a r bir x alq nin g o 'z til b oyligidan, 
u n d a g i 
turli 
im koniyatlardan 
foydalanish 
asosida: 
uchburchak, 
urg'u,
qo ‘lyozma, ega, kesim, aniqlovchi, qo ‘shimcha
kabilar;
2
) ch et tillarda, ayniqsa, ru s tili va u orqali b o sh q a tillardan 
tayyor term inlam i qabul qilish bilan: 
plyus, m inus, fonema,
biologiya, atlas, atom, gramm.
Term inologiya keng m a ’n o d a leksikaning b ir q atlam i b o 'lib
ijtim oiy hayotning turli so h a la rid a q o 'lla n ila d ig a n term inlarning 
majmuidir. T erm inologiya 
to r m a ’n o d a fati y o k i texnika, 
adabiyot, 
s a n ’at 
yoki 
ishlab 
ch iq arish g a 
x o s 
term inlar 
y ig 'in d isin i tashkil eiadi.
Fan-texnika, 
adabiyot, 
s a n ’a t 
va 
ishlab 
ch iq arish n in g
taraq q iy etib borishi b ilan term inologiya ham rivojlanib boradi, 
yangi term inlar paydo b o ‘ladi. Ba’zi b ir eskirib, keraksiz b o 'lib
qolgan term inlar esa iste ’m o ld a n chiqib qoladi.

---

T ilsh u n o slik d a term inlarni tartib g a solish m asalasi h a r doim
ham d o lza rb b o 'lib kelgan. H a r bir soha term inologiyasini 
tartib g a so lish b u g u n ham o 'z aham iyatini y o 'q o tg a n i y o ‘q. 
O 'zb ek tilsh u n o slig id a sohaviy term inologiyalam i tartibga solish 
m asalasid a b ir q ancha ishlar am alg a oshirilgan. Lekin qilingan 
ish lam in g sa lm o g 'i bilan ch eg aralan ib qola olmaymiz. C hunki 
term in larni 
tartib g a 
solish 
m asalasini 
barch a 
soha
term in o lo g iy alarid a ham b ir xild a olib borilyapti deb bo'lm aydi. 
Shu n u q ta i nazardan b u y o ‘nalishd a echim ini ku tay o tg an
m u am m o lar talaygina.
O 'z b e k term inologiyasi to 'la lig ich a b u g u n g a q a d a r jiddiy 
sh ak ld a lingvistik tad q iq o t o b ’e k ti b o ’lm agan va b a rc h a soha 
term in o log iyalarini 
tartib g a 
solish 
m asalasi 
deyarli 
hal 
etilm agan.
M a ’lum ki, 
har 
b ir 
fan 
sohasm ing 
rivojlanish 
va 
takom iU ashuv 
darajasi 
shu 
so h a term inologiyasining 
qay 
darajad a ta ra q q iy etganligi, sh u n in g d ek , tartibga solinganligi 
kabi b e lg ila r bilan ham
uzviy bog'Iiqdir. 
C h u n k i 
ilmiy 
ad a b iy o td a q o ‘llanadig an term in y o k i uning ifoda shakli a n iq va 
ravshan b o 'lm a s ekan, unda, a lb a tta , chalkashlik, no aniqlik kabi 
salbiy h o la tla r saqlanib qolav erad i. Shu bois, har b ir fan yoki 
so h a n in g tara q q iy o t k o 'rsa tk ic h i shu so h a term inologiyasining 
« q a t’iy 
ilm iy 
term inologiya»ga 
ega 
ekanligi 
bilan 
ham
belg ilan ad i. Bu y e rd a «q at’iy ilm iy term inologiya» tush un chasi 
biron 
b ir 
sohaviy 
term in olog iy an in g
m azkur 
fan 
sohasi 
taraq q iy o ti b ila n u yg 'unlashu v i, sohaviy term inologiyaning ayni 
sohag a 
o id
tu sh u n c h a larn i 
ifodalashdagi 
ham ohangligi, 
yaratilg an v a m u om alad a b o 'lib tu rgan term inologiyaning 
m uayyan fa n tili bilan m os k elishi kabi holatlarni nazarda tutadi.
T e rm in la rn in g aniqligi v a q a t’iylashishi shu m illatning ..mi, 
maorifi, 
m ad an iy ati 
d arajasin i 
ko'rsatadi. 
T erm inlarning 
rivojlanishi, ta rtib g a solinishi fan n in g h ar xil sohalarida turlicha 
bo'lib, m a ’lum fanning tara q q iy o tig a bog'liq. Bu taraqqiyot 
to ’xtovsiz b o 'lg a n i u ch u n y a n g i term inlarning kelib chiqishi, 
tartibg a tu sh ish i ham uzluksiz b o 'lad i, Umuman, ona tilida 
term in larn in g p u x ta ishlanishi, tartib g a solinishi darslik va 
q o 'lla n m a la r tu zish u ch u n ham, o n a tilida dars olib borish uchun
ham z a ru r b o 'lg a n m anbadir. T erm inlarning ishlanm aganligi va 
tartib g a so linm aganligi n u tq uslu b ig a ham ta ’sir k o'rsatadi.

---

Dem ak, termin.ologiya.ni ta rtib g a solinishi n a fa q a t ilm iy sohada, 
balki ijtim oiy hayotda ham aham iy ati k a tta b o 'lg a n m asaladir.
Term inologiyani tartib g a solishning sa m a rad o rlig i term inlar 
bev osita qo'U anadigan q u y id a g i h olatlard a y a q q o l k o 'rm a d i-. 
k asbiy 
t a ’limni 
t o ‘g ‘ri 
tash k il 
etishda, 
ish lab
chiqarish 
am aliyotida b o 'lad ig a n o g 'z a k i m uom alada, ilm iy va ishlab 
ch iq arish jarayonlaridagi o 'z a ro yozishm alarda, m atb aach ilikd a 
(ilmiy, o'quv, ishlab chiq arish k ab ilarg a oid a d a b iy o tla rn i nashr 
etishda), ch et el adabiyo tlarini tarjim a q ilish d a va hokazo.
M a ’lumki, har b ir fan so h asi d oim iy ta ra q q iy o td a bo 'ladi. 
Bu esa, o 'z navbatida, u n d a g i tu sh u n c h a lam in g , u lar orqali 
term inlam ing ham 
o 'z g a rib turishiga olib k e la d i. N oo'rin, 
asossiz tan lan g an atam a m a ’lum d avr o ‘tish i b ila n ifodalangan 
tu sh u n c h a m azm uniga m os kelm asa, iste ’m o ld a n ch iqadi, yangi 
atam a yaratiladi yoki uning sinonim i o 'm in i eg allay d i. Shuning 
u c h u n ham atam a lu g 'a tla ri m a'lu m v a q t o 'tis h i b ila n qayta 
nash r qilinadi - to 'ld irîlad i y oki asossiz a ta m a la r b o s h q a qulay 
va aniq atam alar bilan alm ashadi. D em ak, term inologiyani 
tartib ga 
solish bu 
d oim iy v a 
k u n d a lik
ish im iz b o ‘lishi, 
shuning dek , u fan va te x n ik a taraq q iy o ti b ila n ham ohang 
takom illashib borishi lozim.
T ilshunosiikda 
term in lam in g
o 'z g a rish i 
h a m d a
yangi 
term inlam in g paydo bo 'lish i fan va tex n ik a ta ra q q iy o ti bilan 
uzviy bog'liqdir. Texnika taraq q iy o ti t a ’sirid a term inologiya 
o ‘zaro aloqador ikki q o n u n iy a t asosida, b irin c h id a n , ilmiy- 
tex n ik a 
progressi 
q o n u n iy atlari 
bilan, 
ik k in ch id an , 
til 
rivojlanishining um um iy q o n u n iy atlari b ila n b o g 'liq ravishda 
o 'zg arib boradi. Texnik m alak an in g e n d ilik d a m a ’lum to i 
d o iradan chiqib, om maviy x a ra k te rg a eg a b o ‘la y o tg a n lig i va turli 
sohalarning m utaxassislari k u n d a iik faoliyatida fan va texnika 
y u tu qlarid an keng fo y d alan ayo tg anligi te rm in la rg a b o 'lg a n
y uksak talab bilan uning hozirgi holati o rasid ag i nom uvofiqlikni 
bartaraf etishni talab etadi. C h u n k i jam iy at h a y o tid a fan va 
tex n ik a qanchalik k atta ah am iy atg a ega b o 'lsa , u n i egallash, 
b oshqarish va taraq qiy ettirish u c h u n term in lar h a m shunchalik
m uhim aham iyatga m olikdir. Shu jih atd an, te m iin la rn i tartibga 
solish ju d a k a tta ilmiy va ijtim oiy ah am iy atg a egad ir.
F an-texnikaning 
tez 
s u r ’a tla r bilan 
riv o jlan ib borishi 
natijasida y angidan-yangi m ashinalar, ap p aratlar, asb o b -an jo m lar 
va texnologik jaray o n lam in g
pay d o b o 'lis h i 
b ilan
ularni

---

ifodalovchi y a n g i term inlar h am v u ju d g a kelm oqda. Shu sababli, 
y a n g i te x n ik a vositalari qaysi sohaga k o 'p ro q kirib k e lg a n
bo 'lsa, sh u so h a term inologiyasi to'xtovsiz ravishda kengayib 
bo rm o q d a. M asalan, an a sh u n d a y so halardan biri poligrafiya- 
n a sh riy o tc h ilik sohasidir. M azk u r so ha taraqqiyotiga e ’tibor 
bersak, b u so h ag a texnik v o sitalam in g kirib kelishi, asosan, 
yig irm an ch i a sr boshlarig a to 'g 'ri keladi. Lekin u n in g eng 
ta ra q q iy e tg a n
davri b u g u n g i k u n d ag i holatidir. 
Hozirgi 
zam onaviy 
po ligrafiya-nashriyotchilik 
tarm og'i 
hujjatlam i 
tay y o rlash v a ularn ing n u sx alarin i ko'paytirish, kitob holiga 
k e ltirish jaray o n larin i o 'z id a m ujassam lashtirgan tex nik vositalar 
q o 'lla n a d ig a n y e ta k c h i so h a la rd an biriga aylandi. N atijada, 
u sh b u s o h a term inologiyasiga ju d a k o 'p lab yangi tush un chalar 
va u la r b ila n b irg a yangi ilm iy-texnikaviy term inlar ham kirib 
k elm oq da. A lbatta, b u n d a y o'zg arish lar o 'zb ek tllining ish 
k o 'ris h d o irasin i kengaytirib, u n in g leksik sostavini yangi-yangi 
ilmiy v a te x n ik term in lar bilan boyitdi.
K o ‘p c h ilik hollarda y a n g i term inlar yaratish ishiga oddiy 
taijim a 
y o k i 
k alk alash
jaray o ni 
sifatida 
qaraym iz. 
T erm in o lo g iy ad ag i m avjud k am ch ilik ham da tartibsizliklarning 
asosiy sa b ab la rid a n biri ham shundadir. Zotan, y ang i term in 
yaratish h a r taraflam a m u kam m al b o 'lg a n ijodiy jarayondir. H ar 
q a n d a y ilm iy-texnikaviy te rm in o d d iy so'zning yoki s o ‘z 
birik m asin in g
term in olo giy ad ag i 
aksi 
bo'lib, 
u 
aniq 
c h e g a ra la n g a n ham d a b e lg ila n g a n m azm unga, bu m azm un esa, 
k o n te k s td a n q a t’iy nazar, la q a t sh u term inga oid b o 'lish i lozim.
K .M .M usayev term inologiyani tilning leksikasi sifatida 
g o ‘yo b ir sh a h a rg a qiyoslaydi. U ning fikricha, term inologiya 
y ag o n a re ja a so sid a q urilsa-da, lekin birdaniga Ь а ф о etilm aydi. 
U tarix iy sh a rt-sh a ro it asosida shakllanadi, uni y aratishd a har хД 
avlodga 
m ansub
b o 'lg a n
tu rli 
m e ’morlar, 
loyihachilar, 
kash fiy o tch ilar ish tirok etadi. U lar har bir qurilayotgan inshootni 
yaxshi o ’rg a n g a n holda b arp o etadilar. Term inologiyani tartibga 
solishdagi o 'z ig a xos m u rak k ab lik ham shu bilan belgilanadi 
(М усаев K.M. 
Ф орм и р о ван и е, разви ти е и соврем ен н ы е 
проблем ы терм инологии. - М.: Н аука, 1986.).
Rus tilsh u n o si D.S.Lotte 
term inologiyaga 
b a g 'ish la n g an
asarlarid a 
b a rc h a sohaviy 
term inologiyalar uchun 
um um iy 
b o 'lg a n q u y id a g i jid d iy k am ch ilik lam i k o 'rsatib o'tadi:

---

1. 
Barcha term inologik siste m a la r u ch u n taallu q li b o 'lg a n
jid d iy kam chiliklardan biri te rm in la m in g k o ‘p m a ’nolilig idir. 
B unda b ir term in ikki va u n d a n o rtiq m a ’n olard a q o 'Ilan ad i.
2. H ozirgi term inologiyadagi ik k in ch i yirik n u q s o n la rd a n
biri 
term in lar 
sinonim iyasi 
h odisasidir. 
T erm in -sin o n im
(dublet)lar d eg an d a m uayyan b ir tu sh u n c h a n i ifodalash u c h u n
ikki va u n d a n ortiq term inning m u o m a la d a bo 'lish i tu sh u n ilad i.
3. T erm inologiyadagi y a n a b ir kam chilik b u m a ’lu m bir 
tu sh u nchan i ifodalashga x izm at q iluv ch i term inning a n g la tish i 
lozim b o 'lg a n tushuncha m o h iy a tig a u y g 'u n b o 'lm asligid ir. B a ’zi 
holatlard a so'znin g aynan m a ’n o si b ilan tu sh u n c h a m o h iy a ti 
o ‘rtasida nom utanosiblik v u ju d g a keladi.
4. T erm inologiyadagi n a v b a td a g i n u q so n term in n in g k o 'p
k o m p o n en tlard an iborat b o 'lis h i va natijada, u ni q o 'lla s h d a g i 
noqulaylikdir. Bunda m u ay y a n b ir tu sh u n ch an i ifo d a la sh g a
xizm at qiluvchi term in ikki va u n d a n ortiq k o m p o n e n tla rd a n
iborat b o 'lad i. Bunday y a s a lish g a o id b o 'lg a n term in lard a , 
b irinchidan, n u tq iqtisodi, y a ’ni ixch am lig i buziladi, b u esa, o 'z
navbatida, fikrlashga salbiy ta ’sir k o 'rsa ta d i. Ikkinchidan, te rm in
k erag id an
ortiq 
darajada 
u z u n
b o 'lg a n d a
ellipsis 
(n u tq
un su rin in g tu sh ib qolishi) b o d isa sin in g v u ju dg a k e lish e h tim o li 
kuchayadi.
5. Y uqoridagi nuqsonga y a q in b o 'lg a n y ana b ir k a m c h ilik
b u -
term in talaffuzining n o q u lay liy i. Bunday term in lar ikki 
sababga k o 'ra vujudga keladi: 
1
) aso siy term inni y a ra tis h d a
u n ing derivatlilik im koniyatlari y e ta rlic h a in ob atga olinm aydi; 
2
) 
xorijiy term inn i o 'zlash tirish da u n g a jid d iy e ’tib or b ilan q arab , 
tanqidiy yondoshilm aydi.
6
. 
Term inologiyadagi 
e n g
k a tta
k am ch ilik
b u
term inologiyani keragidan o rtiq m iq d o rd a xorijiy term in lar b ila n
to 'ld irib
tashlashdir. T o 'g 'ri, 
h e c h
q an d ay
til 
faq a t 
o 'z
term inelem entlari hisobiga term in o lo g iy asin i q u ra olm aydi, Til 
qurilishi jarayoni shuni k o 'rsa ta d ik i, d u n y o d a sof tiln in g o 'z i 
um um an m avjud emas. B a r d o im b o sh q a tillardan te rm in
o 'zlashtirish 
jarayoni so d ir 
b o 'lib
turadi, 
bu
ja ra y o n d a n
chekinish m um kin emas. A m m o ehtiyoj sezilm agan h o la tla rd a
ham xorijiy term inlam i s u n 'iy rav ish d a tUga olib k irish h a r doim
o 'zin i oqlayverm aydi. 
B u n d ay
h o latlard a 
k o 'p ro q
o ‘z
til 
im koniyatlaridan foydalanish v a b u n d a term in iio d alash i lozim

---

b o 'lg a n
tu sh u n ch a 
m o h iy a ti 
bilan 
term in 
o'rtasid ag i 
m u tan o siblikn i sa q la sh g a e 'tib o m i qaratish lozim.
7, K o‘p hollarda b a 'z i tu shunchalarni ifodalovchi term inlar 
is te ’m old a m avjud b o ‘lm aydi. N atijada b u nday tu sh u n c h a lar o ‘ta 
m u h im va aham iyatli b o 'lis h ig a qaram asdan, k e n g tarqalish 
im k o n iy atid an m ahrum b o 'la d i.
8
. 
Yana bir k a m c h ilik shuki, term in yaratilishida u 
a n g la tish i lozim b o 'lg a n tu sh u n c h a m ohiyati bilan o'zaro 
b a ta rtib lik
(sistem alilik)ning 
yetishm asligidir 
(Лотге 
Д.С. 
О сн о в ы
п остроен и я 
научно-техн и ческой
терм инологии.
— М о с к в а ,1961).
D.S.Lotte 
to m o n id an
k o 'rsatib
o 'tilg a n
barch a 
soha 
term in o lo g iy alarig a oid b u kam chiliklar, orad an 40 y ild an ortiq 
v a q t o 'tish ig a q aram asd an, b u g u n g i kunda ham o ‘z aham iyati va 
dolzarb ligin i y o 'q o tm a sd a n turibdi.
M a ’lumki, 
te rm in o lo g ik
lu g 'a tla r 
ham
soha 
term inologiyasini ta rtib g a so lish d a o ‘ziga xos aham iyat kasb 
eta d i. A kadem ik G’.A b d u rah m o n o v term inologik lu g 'atlarn in g
m a ’lu m fan soh asiga x izm a t qilibgina qolmay, term inlarni 
ta rtib g a solish, tak o m illash tirish ham da stan d artlash tirish d a ham 
m u h im rol o 'y n a sh in i t a ’k id lay di. Term inologik lu g 'a tla r uchun 
term in tan lash n ih o y atd a m a s ’uliyatli ish. C h u n k i h a r bir term in 
m a ’lu m tu sh u n c h a n i to ‘g ‘ri ifodalashi, o ’zi ifodalagan sohaga va 
a y n i c h o g 'd a ona tilin in g ich k i qonuniyatlariga m os b o ’lishi 
sh a rt. 
T anlang an
term in
b ir m a’noli, 
ixcham
s o ‘z yoki 
b irik m a d a n iborat b o 'lish i, 
qolaversa, u sinonim larga ega 
b o 'lm a slig i kerak.
T erm inologik lu g 'a tla r k o 'p in c h a bir tilda yoki ikki tilda 
tuzilib, u n in g vazifasi h a r b ir sohadagi term inlarni izohlab, 
tu sh u n tirib b erish d an ib o rat. Bunday lu g 'a tla r “M axsus lu g ‘a t”, 
y a ’n i “Ayrim sohalar lu g 'a ti" d eb ham yuritiladi.
Term inologik lu g 'a tla r h a r qaysi soha bo'yicha, chunonchi, 
q ish lo q xo'jaligi, falsafa, tab o b at, tilshunoslik, geografiya, fizika, 
m atem atik a, geologiya k a b i b a rc h a sohalar b o 'y ich a tuziladi, 
O 'z b e k tilida T .N .O o ri N iyoziyning “R uscha - o 'zb ek ch a 
m ate m a tik
term in lar 
lu g 'a ti”, 
R.X.M axlin 
va 
M .D .Y agudayevlarning “R u sch a - o 'zb ek ch a q isq a c h a botanika 
term in lari lu g 'a ti”, Y .A .Y unusovning “Ruscha - o ‘zbek ch a qisqa 
fiziologik 
term inlar 
lu g 'a t i ”, 
M .A Sobirovning 
“Ruscha 
-

---

o 'z b e k c h a m atem atik te im in la r lu g 'a ti” v a b o sh q a la r ana 
sh u n d ay term inologik lu g ’atlardandir.
TERMINLARNING YASALÏSIII
Q adim gi 
ad ab iy
til 
traditsiyalari 
aso sid a
rivojlanib 
k elayotgan o 'zb ek tili m avjud b o rliq d ag i vo qea-hodisalam i, 
tushunchalarni ifodalash 
uch u n k e n g
im k o n iy atlarg a ega. 
X ususan, keyingi yillarda paydo b o 'lg a n va p a y d o b o 'lay o tg an
jam iki yangi tu sh u n c h a la rn i ifodalash b o ra s id a o 'z b e k tili 
o 'zin in g rivojlangan tillardan ek an lig in i isbotlam oqda. Buni, 
ayniqsa, o 'zb ek tili term inologik sistem alarin in g ich k i m anbalar 
hisobiga rivoj topishi m isolida yaq q o l k o 'ris h m um kin.
Aytish kerakki, m azk u r b o 'lim d a te rm in yasash bilan 
b o g 'liq holatlar aynan s o 'z yasalishi b ila n u y g 'u n lash a d i. Shu 
bois so 'z yasalishi b o 'lim id a bu h o latla m i ta k ro rla b o'tm aym iz.
H ar bir tilda b o 'lg an id ek , o 'z b e k tilid a ham u yoki bu 
tushun chan i 
ifodalash 
u c h u n
bir 
q a n c h a
usullardan 
foydalaniladi. Professor Ayub G 'ulo m o v n in g qay d etishicha, 
o 'z b e k
tilida 
so 'z
yasashning 
b e sh
xili 
m avjud. 
Bular 
quyidagilar:
1. 
M orfologik y o ‘1 bilan yasash (affiksatsiya).
2. 
Sintaktik 
y o ‘1 
bilan 
y a sa sh
(reduplikatsiya, 
kom pozitsiya, aw revatsiy a).
3. 
Leksik y o ’l bilan y asash (bir tu rk u m d a g i so 'z n i boshqa 
tu rkum ga k o ’chirish bilan yasash).
4. 
Sem antik y o ‘l bilan yasash.
5. 
Fonetik y o ‘1 bilan yasash (ichki o ‘z g a rish la r y o 'li bilan 
yasash).
Olib borilgan term inologik tad q iq o t n a tija la rid a n shu narsa 
ayonki, 
u 
yoki 
b u
term ino lo gik
sis te m a d a
s o ‘z 
yasash 
yo'llarining 
barchasiga 
ham
b ird ek 
a m a l 
qilinaverm aydi. 
M asalan, 
o ’zbek
kitobatch ilik
term in o lo g iy a sid a
term in 
yasashning, asosan, m orfologik ham da s in ta k tik usullari eng 
serm ahsul sanaladi.
Q uyida 
o 'z b e k
k ito batchilik
term in o lo g iy a si 
m isolida 
term in yasashning affiksatsiya va s in ta k tik u su lla ri bilan qisqa 
tanishamiz.

---

U m um an, o 'z b e k tilida affiksatsiya usuli bilan so 'z yasash 
eng faol u su lla rd a n biri 
hisoblanadi. Bu usulga k o 'ra asosga 
so 'z y aso v ch i q o 'sh im c h a la r q o 'sh ish orqali yangi so 'zlar 
yasaladi. H o zirg i o 'z b e k adabiy tilida so 'z yasovchi affikslar, 
aniq ro g 'i, so 'z n in g m oriera stru k tu rasid a s o ‘z yasovchi sifatida 
ajraladig an affik slar ju d a k o ‘p. Lekin ulam ing ham m asi harri 
y an g i-y ang i 
s o 'z la r yasalishida 
qatnashaverm aydi. 
U lardan 
ayrim lari h o z ird a ham yangi so 'z la r yasalishida q o 'llan ay o tg an
bo'Isa, b a ’zi affik slar esa so 'z yasash funktsiyasini deyarli yoki 
b u tu n la y to 'x ta tg a n . H ozirgi o 'z b e k adabiy tilida ellikka yaqin 
o t y asovchi affiks m avjud b o ‘lsa-da, ulam ing o 'zb ek tili 
term ino lo gik sistem alarid ag i m ahsuldorlik darajalari turlichadir.
O 'z b e k tilid a
-chi
affiksi o t yasovchilar ichida eng faol 
hisoblanadi. O 'z b e k k ito b atchilik term inologiyasida b u affiks 
ishtiro k ida b iro r kasb, m ntaxassislik y oki m uayyan xizm at sohasi 
bilan sh u g 'u lla n u v c h i shaxs nom larini ifodalovchi term inlar 
yasaladi: