Tilshunoslik asoslari

sh a rq
va 
g ‘aib;
c) fasl nomlarida: 
yo z
va 
qish, k u z
va 
bahor;
d) sutkaning qarama-qarshi tomonlarini 
ifodalovchi nomlarida: 
kecb a
va 
kunduz, tong
va 
shorn
kabi.
Fe'llarda: a) qaram a-qarshi harakat m a’nolarini ifodalovchi 
fe’llarda: 
borm oq
va 
kelm o q ;
b) sifat yoki ravishdan yasalgan 
fe’llarda: 
ken g a ym o q
va 
toraym oq, sekinlashm oq v
a 
tezlashm oq
kabi.
Ba’zan fe’lning sifatdosh shakli sifat turkum idagi leksema 
bilan anatom ik m unosabatlarga kirishi mumkin: 
o'qigan
va 
bilim siz, o'qim agan
va 
b ilim li
kabi. Antonimiya hodisasi sifat 
turkuraida keng tarqalgan, o t va fe’llarda bir oz kamroq 
uchraydi, olmosh va sonlarda esa bo’lmaydi.
Enantiosemiya (yun. 
enantios -
qarama-qarshi -f 
sem a
- 
belgi) bitta leksema m a’nosida nutqiy muhim talabga ko‘ra 
zidlanishning ifodalanishi. M asalan, o ’zbek tilidagi 
cbiqm oq
fe’Ii 
aslida «ichkaridan tashqariga hara^atlanish»ni ifodalaydi. Shu 
bilan birga transport vositalaridan foydalanishda «tashqaridan 
ichkariga harakatlanish»ni ham anglatadi.
Tilda bir so‘zga qaram a-qarshi ma’noli bir necha so ‘z 
bo'lishi ham mumkin. M asalan, oson so'zini antonimlari qiyin, 
og'ir, mashaqqatli, m ushkul kabi so'zlardir.
Ba’zi bir so‘z birikm alarida, xususan, tarkibli termin b o ‘lib 
q o lgan 
so‘z birikm alarida 
antonimlik xususiyatini yo'qotib, 
um um an predm et nom ini bildirish mumkin. Masalan, oq - qora 
antonim , lekin oq gul deganimizda qora gulni esimizga 
keltirmaymiz; umum an, 
amaliyotda qora gul degan so'z 
birikm asi uchramaydi. Shuningdek, qora metallurgiya, qora 
ku ch birikmalari tarkibida ham
qora so'zining antonimlik 
xususiyati y o ‘qolib, bu birikm alar ma’lum sohaga doir terminga 
aylangan. Antonim so ’zlar n u tq d a predmet, hodisa va ularning 
belgilarini solishtirib ko'rishda, bir-biriga qaram a-qarshi qilib, 
k o ’rsatishda va fikrimizni, his-tuyg‘ularimizni ta ’sirli, aniq 
ravshan ifodalashga ju d a k atta yordam beradi.
Tilshunoslikda antonim larni belgilash mezonlari bo'yicha 
m unozarali qarashlar ham bor. Xususan, ayrim manbalarda 
opa
va 
singil, aka
va 
uka, to g ‘a
va 
xola
kabi so'zlar antonim lar deb 
baholanadi. Shu soha b o 'y ich a maxsus ilmiy tadqiqot ishlari olib 
b o rgan B.Isabekov esa ularni antonimlar emas, balki bir-biriga 
ju d a yaqindir deb asoslanadi.

---

Fe’lning bo'lishli va bo'lishsiz shakllari ayrim adabiyotlarda 
«antommlaming alohida bir tipi», deb qaraladi, biroq tilshunos 
Sh.Rahmatullayev bu fikrga qo'shilm aydi. U ningcha, «Oddiy 
inkorning o'zi ham antonim emas. Masalan, 
a y t
va 
aytma, aytar
va 
aytm as
kabilar biri ikkinchisining inkori. Ammo ulam i o'zaro 
antonimlar deb bo'lm aydi. Asll bular ikki leksem a emas, balki 
ayni bir leksem aning ikki shakllaridir. A ntonim iya esa ikki 
leksema orasidagi m a'no munosabatdir». A ntonim iyani ayni 
shunday tushunish ayrim ilmiy m anbalarda ham bor.
Antonimiya 
mezoni 
belgilashda 
Sh.Rahmatullayev, 
N.Mamatov va 
R.Shukurovlar 
tom onidan 
tavsiya 
etilgan 
mantiqiy markaz prinsipiga tayanish yaxshi natija beradi. Bu 
prinsipga ko'ra ikkita m a’no o'rtasidagi oraliq tushuncha 
aniqlanadi va shy markazning ikki tom onidan o'rin oigan 
tushunchalar o'zaro antonim ik m unosabatlarda deb qaraladi. 
Masalan, kuz bilan bahor orasida qish bor, d em ak kuz va bahor 
leksemalari o’zaro antonim lar deb qaraladi, am m o kuz bilan qish 
antonim leksemalar emas, chunki bu ikki leksem a orasida oraliq 
tushuncha yo‘q; shuningdek, qish bilan yoz antonim lar, kecha 
bilan bugun antonimlar emas, kecha va ertaga - antonimlar; 
o‘tmish va hozir antonim lar emas, o'tm ish va kelajak antonimlar 
kabi. Antonimik m unosabatda bo'lgan ayrim leksem alar orasida 
mantiqiy markaz bo‘ladi-yu, ammo uni nom lovchi so'zning o ‘zi 
bo'lmaydi. Masalan, 
kulgi va yig'i leksem alari orasidagi 
mantiqiy markazni bildiruvchi maxsus so ‘z tilda yo‘q, ammo 
oraliq hodisaning o ‘zi bor: u kishining kulm asdan, yig'lam asdan 
turgan normal holatidir, dem ak, ana shu holat m antiqiy markaz 
sifatida tasaw ur qilinadi.
Leksik antonimlar muhim uslubiy vositalardir. Ular matnda 
qarama-qarshi qo'yish (antiteza) vositasi rolini bajaradi, shu 
oraliq hodisa va holatlardagi qaram a-qarshiliklam i, ayrim obraz 
va personajlaming ichki dunyosidagi ziddiyatlam ing badiiy 
talqinini ta ’minlaydi:
Tinglar edim betinim .
Uzun tu nlar yotib jim.
Seza olardim kuchin
Ko‘pi yolg'on, k o 'p í chin,

---

A n ton im lar m aqol va m atai jan rlarid a ham m uhim uslubiy 
vosita s a n a la d i - hayotiy tajriba um um lashm alam i m aqol va 
m atallar tilig a m os u slu b da t a ’sirchan ifodalash im konini 
yaratadi:
Yozgi m ehnat - qishki rohat. 
Yaxshi d o 's t - jon ozig'i, 
Yom on d o 'st - bosh qozig'i. 
D o‘s t achitib gapirar,
D ushm an - kuldlrib.
TÀBU VA EVFEMIZM
K ishilik jam iy ati taraq q iy o tin in g turli bosqichlarida, ayniqsa, 
kishilik ja m iy a tin in g ibtidoiy bosqich larid a b a ’zi bir narsalar, 
harak atlar m a n etilgan. A na sh u n d a y m an qilish hodisasi tabu 
deb 
ata lad i. 
Bu 
hodisa 
tild a
ham
uchraydi. 
Jam iy at 
tara q q iy o tin in g dastlabki b o sq ich larida kishilar o 'rtasid a jin, 
arvoh va s h u n g a o 'x sh a sh ilohiy n arsalarga ishonish ju d a kuchli 
bo 'lg an . B u n d ay x alq lar jin va arvohlarga yaqin b o 'lg an shaxs 
yoki p re d m e tn in g nom i tilg a olinm asa, ulardan saqlanish 
m um kin, d e b o 'y lash g an . Q ad im g i xalqlarda, shuningdek, hozir 
ham q a b ila b o 'lib yash ay o tg an x alqlarda qabila boshliqlari 
o 'ig a n d a n k e y in u lam in g narsalariga tegish, ularning nom ini 
tilga olish m a n etilgan. A gar u lam in g narsalariga tegilsa yoki bu 
narsalaro in g nom i tilg a olinsa, arvohlar, jinlar urib ketadi, biror 
zarar y e tk a z a d i, d e b ta s a w u r qilganlar. X uddi shuningdek, 
ayrim y irtq ic h , zah arli hayvonlarning nom larini aytish ham m an 
etilgan. G o 'y o b u n d a y hayvonlarning nom i tilga olingach zarar 
yetkazishi m u m k in emish. Tabu qoldiqlarini hozir ham uchratish 
m um kin. M asalan, m usulm on ayollari orasida erlarini o 'z ismi 
bilan ch aqirish sa, b u n d a y h olat erga nisbatan hurm atsizlik 
sanalgan.
O qib atda, 
m an
etilg an
so 'z la r 
o 'm ig a
tushunchan i 
iiodalovchi b o sh q a so 'zn i ishlatish zaruriyati tug'iladi. Ana 
shund ay m an e tilg a n so 'z la m in g ishlatilishi eviem izm deb 
ataladi. M asalan: