Tilshunoslik asoslari

o 'q ig a n - o ‘qimagan, kelgan - kclm agan
kabi.
Ba’zi bir so'z birikm alarida, xususan, tarkibida termin bo'lib 
qolgan so ‘z birikm alarida antoniralik xususiyatini yo'qotib, 
um um an predmet nom ini bildirishi mumkin. Masalan, 
oq
- 
qora
antonim, lekin 
o q g u l
deganim izda 
qora g u ln i
ko'z oldimizga 
keltirmaymiz. 
Shuningdek, 
qora m etaiiurgiya, 
qora kuch
birikmalari tarkibida ham
qora
so'zining antonimlik xususiyatini 
yo'qotib, bu birikm alar m a’lum sohaga doir terminlarga 
aylangan.
Antonim so'zlar n u tq d a predmet, hodisa va ularning 
belgilarini solishtirib ko'rishda, bir-biriga qaram a-qarshi 
qilib

---

\
ko'rsatishda va fikrimizni, hisHuyg'ularim izni t a ’sirli, aniq- 
ravshan ifodalashga juda k atta yordam beradi.
K ontekstual antonimiya o'zaro zid m a’no ifoda etm agan 
leksem alarning ma’lum k o n te k st ichida so'zlovchi yoki muallif 
tom onidan 
antonimik 
m unosabatlarga 
kiritilishidir. 
Buni 
quyidagi she’riy misralar tahlilida k o 'rish mumkin:
U shoq q a n d o q tuzga m o n a n d erur,
Va le k in b iri tuz, bin q a n d erur.
Bu misolda qo'llangan 
q a n d
va 
tu z
so‘zlari aslida antoniiular 
emas, ammo birinchi misolnmg ikklnchi misrasida tuz va qand 
leksem alari muallifning leksik qo'llashi natijasida 
«a ch ch iq »
va 
«shirin»
m a’nolarini ifoda etib, kontekstual antonim iya hosil 
qilgan.
Bunday qo'llanish olm oshlarda va sanalarda ham uchraydi: 
Bir u deydi, bir bu deydi, d eg an d a 
u
va 
bu
olm oshlarida 
kontekstual zidlanish bor. Bu quyidagi she’riy m israda ham o ‘z 
aksini topgan:
Sichqonlarga nisbatan 
Poyloqchiman, 
to 'g ‘riman.
K o'rsam tekin g o ‘sht b a ’zan 
Chidolm aym an -
o ‘g ‘riman.
Leksik antonimiya leksem alarning bir-biriga zid m a’no 
anglatishi asosida guruhlanishidir: 
o q
va 
qora, qaiin
va 
yu p q a
kabi.
Antonimiya hodisasi, asosan, bir so'z turkum i leksem alari 
doirasida yuz beradi. Sifatlar: a) hajmi belgisiga k o ‘ra: 
is s iq
va 
sovuq,
b) yosh belgisiga ko'ra: 
yo sh
va 
qari,
c) x arak ter - 
xususiyati belgisiga ko'xa; 
s a x iy
va 
xasis, botir
va 
qo'rqoq, aqlli
va 
ahm oq,
d) shakl - belgisiga ko'ra; 
to ‘g ‘ri
va 
egrf,
e) m a ’za - 
ta ’m belgisiga ko'ra; 
achchiq \
a
shirin
kabi. Payt, holat, m iqdor 
m a’noli leksemalar doirasida ham antonimiya hodisasi keng 
tarqalgan: a) 
kecha
va 
ertaga, avvalo
va 
k e y in
(payt belgisiga 
ko'ra), b) 
tez
va 
sekin, a rang
va 
bem alol
(holat belgisiga ko'ra), 
v) 
k o ‘p
va 
oz, m o ‘1
va 
ka m
(miqdor belgisiga k o 'ra) va 
boshqalar. Bunday leksem alarning sifat yoki ravish turkum iga 
mansubligi keyingi yillarda 
bir qadar m unozarali 
bo'lib 
qolmoqda.

---

Otlarda: a) belgi otlarida: 
b o y lik v
a 
kam bag'allik;
b) qarama- 
qarshi tom on nomlarida: