Tilshunoslik asoslari

(agglutinare
lotincha so ‘z bo'lib, ulash, 
yopishtirish deraakdir).
2. F e le k tiv tillar 
(flexio
lotincha so 'z bo'lib, egilm oq, 
bukilm oq dem akdir).
Bu ik k i xil gu ru h d ag i tillam in g ham m asi qo'shim chali tillar 
deb h iso b la n sa ham, lekin ulard agi q o 'shim chalarning xarakteri 
va 
s o 'z la rg a
ulanish, 
b o g 'lan ish
xususiyatlari 
bir-biriga 
o 'x sh am ay di.
2. 
Q o 'sh im c h a siz tillar. Bunday tillarda g ap tarkibidagi 
so 'zlarn in g b ir-biri bilan m unosabati, asosan, so ‘z tarkibi orqali 
ifodalanadi. S o'zlarning shakli esa o ‘zgarm aydi(turlanm aydi, 
tu sla n m a y d i),h e c h
q an d ay
q o 'sh im ch a 
so 'z 
negiziga 
qo'shilm aydi.
U m um an, b u tillarga gram m atik m unosabatlar sin tak tik y o 'l 
bilan ifo d alan ad i. Q o'sh im chasiz tillarda yordam chi so 'z la r va 
so'z y aso v ch i e lem en tlar b o 'lad i. M asalan: qo'shim chasiz tillar 
qatoriga k iru v c h i xitoy tilidagi-cA /e 
sb i xao shenrbu yaxshi
odam-ta tszade xao- bu yaxshi ishiagan xao
so 'zi g apdag i 
o ‘m ig a q a ra b aniqlovchi, ravish va kesim b o 'lib kelgan.
M o rfo log ik tasnif tilning qurilishi va uning tuzilishini 
o 'rg an ish g a, b ilish ga yordam beradi. Shuningdek, h ar qaysi 
tilning g ram m atik a sin i izohlab berishda, m orfologik tasnifning 
m a’lum
d a ra ja d a aham iyati 
bor. 
Biroq 
m orfologik 
tasnif 
k am ch ilik lard an xoli em as. 
Birinchidan, 
m orfologik tasnif 
tuzilish jih a td a n xilm a-xil b o 'lg a n barch a tillarni qam rab 
ololm agan.U faq at gram m atik tuzilishi jih a td a n bir-biridan u n ch a 
farq q ilm ay d ig a n tillam ig in a o‘z ich iga oladi. Ikkinchidan, 
m orfologik b e lg ila rg a qarab til turlarini g uruhlarga ajratish 
(tasnif qilish) n ih o y atd a m ushkuJ m uam mo.
G en eo lo g ik tasnif. T illarning bir m an badan kelib chiqishini, 
qaysi tilla r b ir-b iri bilan q a rd o sh ekanligini, sh u bilan birga 
so'zlam i, q o 'sh im c h a la rn i va b o sh q a gram m atik xususiyatlarni 
nazarda tu tib , tillarni ayrim g u ru h la rg a ajratadi.
G en eo lo g ik tasnifda g u ru h larg a ajratilgan tillarning kelib 
chiqishi, s o 'z la rn in g paydo bo 'lish i va m anbai ulam in g m a ’no 
jih atdan y aqinlig i, shu bilan birga, u lard ag i tovushlar va affikslar 
o 'x sh ashligi h iso b g a olinadi.

---

Tarixiy taraqqiyot jaray o n id a q ardosh tillardagi so 'z la rn in g
m a’nolari v a gram m atik x u su siy atlarin in g o 'z g a rish i ham da 
tovush o'zgarishlari nazarda tu tilad i. Shuning u c h u n g en e o lo g ik
tasnifda tillar tarixini taqq o slab o ‘rganish usuli (qiyosiy-tarixiy 
usul) asosiy o 'rin d a turadi.
G ram m atik tuzilishlari v a b o sh q a xususiyati jih a td a n bir- 
biriga y aqin b o 'lg an tillar g u ru h i til oilasi deyiladi. O 'zbek , 
u y g 'u r, qozoq, qirg'iz, tatar va b o sh q a tillar tu rk iy tilla r oilasiga 
kiradi. Bu q ardosh tillardagi o 'x shash lik, yaqin lik u la m in g so ‘z 
boyligi,gram m atik qurilishi va n u tq tovushlarida ifodalanadi. 
Shuni ham aytib o ‘tish kerakki, o 'z a ro q ard o sh b o 'lm a g a n b a ’zi 
tillarning so 'z boyligidagi m u ay y a n so 'zlard a m a’n o jih a td a n
o 'x sh ash lik hodisalari uch rash i m um kin. B unday h o d isa b ir tilga 
q ard o sh b o'lm ag an b o sh qa b ir tild an kirgan s o 'z la rd a uchraydi. 
M asalan: o 'zb ek tiliga arab tilidan: 
oila, maktab, lug'at, kitob,
singan; rus tilidan: 
samovar, mashina, stol, stui, choynak
kabi 
a n c b ag in a so 'zlar o'zlashgan. Lekin b u n d a y s o 'z la r tillarning 
arab tili yoki rus tili b ilan q a rd o sh til e k a n lig ig a asos 
b o'lolm aydi, chunki birinchidan, b u nday tilla rn in g q a rd o sh
ekanligini isbot qilish u ch u n faqat so 'zn in g o 'z i aso s b o 'la
olm aydi. Ikkinchidan, har b ir tilning so 'z b o y lig id a b o sh q a
tildan kirgan so'zlar ozchilikni tashkil etad i va u lam in g
gram m atik 
xususiyatlari 
b u tu n la y
b o sh q a c h a
b o 'lad i. 
Ü chinchidan, tarixiy tara q q iy o t jaray o n id a turli m u n o sa b a tla r 
tufayli b osh q a tillardan kirib q o lg a n b un d ay tasodifiy so 'z la r 
tillarning tarixini solishtirib, ta q q o sla b o 'rg an ish d a m ate ria l b o 'la
olm aydi, chu nk i b u n d a y tilla rn in g tuzilishi b ir-b irig a to 'g 'ri 
kelm aydi. 
Tillarning 
q a rd o sh
m un osab atlam i 
a n iq la sh d a
ularning bir o ‘zak tildan alo h id a b ir til b o 'lib c h iq ish i tarixiy 
taraq qiyotni o 'rganish m uhim ah am iy atg a m olikdir. Q ard osh 
tillam i taqqoslab o 'rg a n ish d a d a s ta w a l h a r q ay si q a rd o sh
tillarda o'x sh ash b o 'lg an b ir m aterialning tarixiy tara q q iy o t 
natijasida o'zg arib k etg an to m onlarin i taqqoslab tek sh irish n in g
aham iyati ju d a katta. Tillam i taq qo slab tekshirish, o 'rg a n is h d a
natijasida bu tillarning so'z m a ’nolari, gram m atik x u susiy atlari 
va n u tq tovushlarining b ir-birig a muvofiq kelishi o rq ali q a rd o sh
tillarning yaqiniigi, o 'x sh ash lig i aniqlanadi. Q a rd o sh o'zbek, 
u y g'u r, qirg'iz, ozarbayjon v a qozoq tillarid agi b ir n e c h a
so 'zlarni qiyos qilib ko'rilsa, b u so 'z la r sh a k la n u q a d a r 
o 'x sh a m a sa ham m a’no jih a td a n b ir o 'z a k tild an (bir m anbadan)

---

e k a n lig in i aniq k o 'rish m um kin. M asalan, o 'z b e k tilida