Tilshunoslik asoslari

ma'nolaiini,
ish la tish doirasini izohlab, tushuntirib berishdan 
iboratdir.
Izohsiz 
lu g 'a t. 
So'z 
yoki 
term inlarning 
imlosini, 
tu sh u n ch alarn in g , 
rusch a-o 'zb ek ch a 
y o k i 
o 'zb ekch a-m sch a 
nom larini b e rish bilan chek lang an lu g 'atd ir.
T erm in o lo g ik lu g 'at. K o'pincha bir tilda yoki ikki tilda 
tuzilib, u n in g vazifasi, h ar b ir so h ad ag i term inlarni izohlab, 
tushuntirib b e ris h d a n iboratdir. Y a'ni so 'z la r m a ’lum bir so hag a 
oid so 'z -te rm in la rd a n iborat bo'ladi. Bu lu g 'a tla r har qaysi soha 
bo 'y icha tuziladi.
Frazeologik lu g 'a t. Bu lu g 'a t ju d a kerakli lu g 'atlard a n bo'lib, 
h ar bir tilga x o s m aqol, mata!, hikm atli so 'z birikm alarini 
to'plab, u la rn in g q a n d a y hollarda ishlatilishini m isollar bilan 
izohlab beradi.

---

O rfografik lu g 'at. Bu lu g 'a tn in g b ird a n -b ir vazifasi b ir tildagi 
s o 'z la m i shu tilning g ram m atik q o id alari asosida t o 'g 'r i yozishni 
k o 'rsa tib berishdan iboratdir.
OrCoepik lu g 'at. Bu lu g 'a td a so 'z la m in g a d a b iy talaifuzi 
qayd etiladi,
Sinonim lar lug'ati. 
B u n d a so 'z la r sin o n im la rd a n iborat 
b o 'lad i. Bunday h ig 'atlar fa q a t tild ag i sinonlm ik q a to rla m i qay d
etuvchi, y a ’ni izohsiz yoki izohli b o 'lish i m um kin.
C h asto tali lu g ‘at. Bu lu g 'a td a so 'z la m in g q o 'lla n is h i m iqdori 
va foizi h aq id a m a’Iumot b erilad i. Bu tip d ag i lu g 'a tla r d a o 'z b e k
tllidagi so 'z la m in g faollik d a ra ja si k o ‘rsatiladi.
D ialektologik lu g 'a t O 'z b e k tilining d iale k t va sh ev alarg a 
xos b o 'lg an , fonetik yoki se m a n tik jih atd an a d a b iy tildagi 
so‘zlardan larq qiladigan so 'z la rin i q a y d etadi.
T eskari lu g 'at. Bu tip d a g i lu g 'a tla rd a so 'z la r tartib i so 'z 
b o sh id ag i birinchi harf a so sid a em as, balki s o 'z oxiridagi 
harflam ing alfavitdagi tartibi a so sid a joylashtiriladi.
Imlo lug'ati. Bunda s o 'z la m in g m avjud irrilo q o id ala rig a
bino an q an d ay yozilishiiii y a ’n i to 'g 'r i yozish sh a k lla rin i qayd 
etadi. D em ak, b unday lu g 'a tla r aso san araally m a q s a d la r u c h u n
tuziladi.
M orfem lug'at. S o'zlarning m orfem a stru k tu ra si k o 'rsa tila d i. 
ü la r lingvistik m aqsadlarda tuziladi.
Etim ologik lu g 'at. Bu tip d a g i lu g 'a tla rd a s o 'z la m in g kelib 
chiqishi ilmiy asosda yoritiladi.
E nsiklopedik lug'at. L u g 'a tn in g bu turida m u h im tarixiy 
voqealar, fan va texnika so h a sid a erishilgan y u tu q la r, turli 
m am lakatlar va ulam ing xalq lari, tili, iqtisodi, m adaniyati, 
davlat, partiya, texnika, s a n ’a t va adab iy o t arbo blari, u larn in g
siyosiy v a ilmiy qarashlari to 'g 'ris id a g i k e ra k li m a ’lu m o tlarn i 
yoritib beriladi, turli term inlar y e ta rli d arajad a izohlanadi.
T arixiy 
lu g 'at. 
B u n d a y
lu g 'a td a
q a d im g i 
yozuv 
yod gorliklaridagi 
eskirib 
qo lg an , 
iste’m o ld a n
ch iq q a n
so 'zlarn in g m a ’nosi izohlanadi.
§

---

GRAMMATIKA
G ram m atik a y u n o n c h a “yozish sa n ’ati" m a’nosini bildiradi. 
H o zird a u tilshu n oslik fan in in g bir tildagi so'z tuzilishi, gapda 
s o 'z la rn in g o 'zg arish i va 
birikishini 
o 'rg an a d ig a n
ilm ning 
nom id ir. U til q o n u n larin i o 'rg an ib , ularni yoritib beradi. H ar bir 
tiln in g
asosi 
u n in g
ío n e tik
sistemasi, 
leksikasi 
va 
gram m atik asid ir. G ram m atika vositasida gap quriladi. Til birgina 
le k s ik a n in g o'zid an em as, b a lk i tilning lu g 'at tarkibi - fonetik 
sistem asi, g ram m atik asid an iboratdir.
G ram m atik a so 'z la rn in g o ‘zgarishi, g ap dag i m unosabati, 
o ‘z a ro b o g 'la n ish i h a q id a g i q o id alardan iborat bo'Iib, u tilning 
izchil xarak terin i k o 'rsa ta d i. S o 'z o'zg arishining va g a p d a so 'z 
b irik ish in in g
gram m atik 
qoidalari 
bor. 
H ar 
b ir 
til 
o'z 
g ram m atik a sig a ega. M u a y y an tilning grainm atikasi um um iy 
q o id a la r aso sid a o 'rg an ilad i, yaratiladi.
S o 'z larn in g o 'zgarishi, b irik ish i haqidagi q oid a sh u tildagi bir 
g u r u h so 'z la rg a (masalan, otlar, fe’llarga) xos gram m atik qoida 
b o 'Iib um um lashadi. M asalan , kelishik qoidalarini olaylik. 
A k ro m g a ayt, emas, A k ro m d an ayt, desak, o 'z b e k tilining 
g ra m m a tik a qoidasi b u zilg an , o 'zb ek tili gram m atikasidan 
n o to 'g 'r i foydalangan b o 'lam iz.
G ram m atika so 'z n in g m a ’no si bilan qiziqm aydi. Predm etning 
no m i y o k i og 'ir-y en g illig i b ila n qiziqmaydi. G ram m atika uchu n
m asalan,