Tilshunoslik asoslari

m en oJdim, m en olganman, men

---

olgan edim
k ab ilam in g ham m asi o 'tg a n zam on fe'lini bildiradi, 
U larning ham m asi birlashib zam on kategoriyasiga kiradi. H ar bir 
tildagi g ram m atik k ateg o riy alar shu tilning xususiyatlarini ars 
ettiradi.
G ram m atik k ateg o riy alar h a r b ir tilda har xil bo'ladi. 
M asalan: ru s tilida o tlam in g jo n li-jo n siz bo'lishi o 'z b e k tilida 
y o ‘q. T u rk iy tillardagi eg alik kategoriyasi slavyan tillarida 
m avjud em as.
H ar b ir tild ag i gram m atik kateg o riya tarkibiy qism iardan 
iborat. M asalan: so n k ateg o riy asi - birlik va ko'plik, shaxs - l, 
И, III shaxslar. Ba’zan b itta shakl bir necha gram m atik 
k ateg o riy an i ifodalashi m um kin. M asalan: 
читаю
fe ’lida 
~ю
q o 'sh im c h a sid a ham shaxs, h am son ifodalanadi, I shaxs, birlik. 
H am m a tilla rd a gram m atik v o sitalar h ar xil bo'ladi, h a r xil 
q o 'llan ad i. S hu bilan b ir-b irid a n farq qiladi.
Son k a te g o riy a si m iqdor m u n o sab atig a asoslangandir. Bunda 
m orfologik v ositalar orqali p red m e t bir donaligi va k o 'p lig i 
ifodalanadi. Son kategoriyasi h am m a tillarda uchraydi. Faqat 
ishlatilishi b ir xil em as. 
K o 'p g in a tillarda birlik m a ’nosi 
k o 'p lik k a n isb a ta n qaram a - q a rsh i q o'y ilib taqqoslanadi. Bir xil 
tillarda ayrim o tla r faqat birlik sonda, b a ’zi otlar faq at k o 'p lik
sonda b e rilad i. T urk iy tillard a dey arli ham m a otlar birlik sonda, 
b a ’zi o tla r faq a t k o 'p lik d a beriladi. Ba’zi m avhum tu sh unchalar 
muhabbat, ong
faqat birlik d a ishlatiladi.
Shaxs 
kateg oriyasi 
ish -h arak atn in g
biror 
shaxsga 
m un o sab atin i bildiradi. 
M asalan: 
1 shaxs ish-harakatining 
so'zlovchi to m o n id an bajarilishini, II shaxs ish-harakatining 
su h b atdo sh to m o n id an bajarilishini bildiradi. Ba’zi tillarda shaxs- 
son b o sh q a s o 'z turkum lari o rq ali ham ifodalanadi, M asalan: Biz 
ishchimiz.
K elishik kategoriyasi. S o 'z lam in g gap d a bir-biriga b o 'lg an
m u n o sab atlarin i 
k erak li 
sh ak llard a 
ifodalagan 
gram m atik 
h odisaga k e lish ik kategoriyasi deyiladi. Kelishik kategoriyasi 
h ar b ir tilg a xos m a’lum g ram m atik vositalar orqali g apd agi 
so 'zlarn in g b a ja ray o tg a n vazifasini aniqlab beradi. Turli so 'z 
shakllarini o ‘z ichiga o lgan m orfologik sintaksis bilan b ir b o 'lib
tilning k o m m u n ik ativ vazifasini bajaradi.

---

M ORFOLOGIY A
M orfologiya so'z shakllarini, so 'z la m in g lek sik -g ram m atik
jih a td a n turlarini, bo'linishlarini, guruhlarini o ‘rg an a d i. Barcha 
tillar m ustaqil m a'no li so 'zlariiin g tuxilishi jih a td a n ik k i g u ru h g a
b o'linadi:
1. A gglyutinativ tillar. Bu g u ru h g a turkiy tillar, O siyo va 
A frikadagi k o 'p g in a x a lq la ra in g tilla n kiradi. Bu tilla rd a s o ‘zlar 
sin tak tik b o g ‘lanishda o'zak, n e g iz i o 'z g arm asd an t o ‘g ‘rid an - 
to 'g 'ri q o 'sh ilib kelaveradi, M asalan : 
ota + m + lar + dan.
2. Flektiv tillar. Bu g u ru h g a H in d-Y ev ro p a tilla n kiradi. 
U larda gram m atik m a’n oni ifo dalo v ch i affikslar s o 'z o 'z a g i hilan 
ju d a zich birikib ketadi. Bu h o d isa fuziya deyiladi. M asalan: 
k elishik qo'shim chalarini q o 's h s a k , 
парта, парт+ы, парт+е
tarzida b o 'la d i va so 'z kelishik q o 'sh im ch asisiz to 'la m a ’no li so 'z
bo 'lolm aydi.
Q o 'sh im c h a b a ’zan o 'z a k n i h am o 'zg artirib y u b o rad i.