Tilshunoslik asoslari

bich, bichm oq
b o ‘lib, keyinchalik 
bichm oq
fe’lining o 'zag i 
bich
g a so 'z yasovchi -
ak
affiksining 
q o ’shilishi tufayli 
bichaq
s o ‘zi yasalgan. K eyinchalik, h ar bir til 
o ‘z oldiga fonetik o 'z g a rtib o lg an d eb aytish m um kin . Buni 
tu b an d ag i form ula bilan izohlash m um kin: 
bi-hch > bich + ak
> bichak - pichoq, pishaq».
Bizningcha, ik k in c h i fikr tarixiy 
h a q iq a tg a
yaqinroq. 
«K iyim -kechakning 
taxliti, 
fasoni,
bichim i»ni
anglatuvchi 
bichiq
term ini ham a y n i sh u shaklda, 
y a ’n i 
«bich»
fe ’liga 
~(i)q
qo 'sh im ch asin i 
q o 's h is h orqali 
yasalgan: 
bich+ iq = bichiq.
Professor A K .B o ro v k o v ham
bitik
leksem asining 
«yozuv, xat»
m a ’nolarida 
k e lish in i va uni 
u y g 'u rc h a arxaik so‘z sifatida izohlaydi.
Demak, 
bitik - bitig
term in i etim ologiyasi h a q id a turlicha 
q arash lar mavjud. Shu o 'rin d a y an a bir tax m in ham tug'iladi: 
qadim da, xususan, o 'rx u n -y e n ise y b itiklari to sh la rg a keskir

---

q u ro lia r yo rd am id a o 'y ib yozilgani m a’lum. Shunga k o 'ra asli 
turkiy s o ‘z b o'Igan
«bi»
o t shakiining qadim gi tu rk iy tilda 
pichoq, iig', keskir asbob, quiol
m a’nolarini anglatganini 
in o b atg a o ig a n holda 
«bit»
f e ’lining asli turkiy 
«bi»
otiga 
«t»
o td an fe ’l yasovchi aífiks q o 'sh ilish i natijasida yasalgan so'z 
siíatid a q a b u l qilishim iz m um kin. T urkiy tillarda fe ’l asosga -
q¡- k H - g ! -g
affiksi q o 'sh ilish i natijasida ish-harakatn in g
natijasini yoki fe ’ldan 
an g lash ilg an harakat jarayoni bilan 
b o g 'liq b o 'Ig a n narsa, p red m e tla m in g nom ini ang latuv chi ot 
yasalishi m ayjud holat. B un d a u shbu affiks «undosh bilan 
tu g ag an fe ’llarga q o 'sh ilg a n d a affiks oldidan unli orttiriladi: 
bhich+aq, qorq+ ug\ sa t+ b iq (sat-hig'J
kabi» yoki 
qaym oq ->
qayiq, bo'g'm oq —> b o ‘g ‘iq, to'sham oq -+ to'shak, elam oq ->
elak v
a h.z.. Bu esa, o ‘z navb atid a, 
bitik ~ bitig
leksem asining, 
pichoq
so 'z i singari, turkiy 
«bi»
bilan b o g 'lag a n holda, qadim gi 
tu rk iy tild a 
bi + t + (i)k
sh a k lid a yasalgan b o 'lish i m um kin 
deg an y a n a b ir xulosaga k elishim izga asos b o 'la oladi.
K o‘rib o ’tilganidek, etim o io gik tahlillar m urakkab b o ’lishi 
bilan b irg a aniqlikni ham talab etadi.
LEKSIKOGRAFIYA
Leksikografiya tilsh u n o slik ning bir qism i b o ‘lib, m a ’lum 
b ir tilg a xos so'zlarni to 'p la s h , u la m i m uayyan b ir sistem aga 
solish v a Iu g ‘at tarzida n a s h r etish haqidagi ham d a lu g 'a t va 
u n in g
tuzilishi, 
lu g 'a t 
turlari 
to 'g 'risid ag i 
bo'lim idir. 
L eksikografiyaning vazifasi ju d a k en g b o iib , u q an d a y lu g 'a t 
tu zish talab-ehtiyojlariga javob berishi lozimligini ham o'z 
ich ig a oladi. Shuni aytib o 'tis h kerakki, kishilarning yodda 
tu tib q o lish qobilyati n a q a d a r kuchli bo'lm asin, bir tildagi 
b a rc h a so 'zlam i, u lam in g xilm a-xil m a ’nolarini esda saqlash 
n ih o y a td a qiyin va m um kin ham emas. Shuning u c h u n ham 
kish ilarn in g m adaniy h a y o tid a turli xildagi lu g 'a tla m in g
ah am iy ati ju d a kattadir. K ishilarning ana shu n d ay m adaniy 
eh tiy o jlarin i qondirish u c h u n turli xildagi lu g 'a tla r tuzilgan va 
hozir h am tuzilm oqda. H ozirgi k u n d a ikki tillik taijim a

---

lug'ati, k o 'p tillik tarjim a lu g 'ati, izo hli lu g ‘at, ikki tillik 
defferentsial 
lu g 'a t, 
term inologik 
lu g 'a t, 
tarixiy 
lu g 'at, 
etim ologik lu g 'at, c h e t tillardan k lrg a n so 'z la rn in g lug'ati, 
dialektologik lu g 'a t, frazeologik lu g 'a t, idiom atik so ’zlar 
lug'ati, 
orfografik 
lu g 'a t 
va 
e n tsik lo p e d ik
lu g ’atlar 
kishilam ing m adan iy ehtiyojini q o n d iris h
uchun xizm at 
qilm oqda,
S o'zlarning m a ’lum m aqsad bilan to 'p la n g a n , tartibga 
solingan kito b yoki b o sh q a sh ak ld ag i to 'p la m i lu g 'a t deyiladi, 
L ug'atlar turli m aq sad lard a tuziladi. S hu sa b ab li uning turlari 
ham k o 'p . L u g 'a tla r tildagi so'zlarni, iboralar, m aqol va 
m atallar va tu rli nom larni m a’lum ta rtib d a o ‘z ichiga olgan 
kitoblardir. B u nd ay lu g 'a tla r o 'tm is h d a qo 'ly o zm a shaklida 
ham bo 'lg an . Leksikografiyaning vazifa d o ira sig a quyidagilar 
kiradi:
a) lu g 'a t tuzish prinsiplari va m eto d ik a sin i ishlab chiqish;
b) lu g 'a t tiplari v a turlarini aniqlasb;
vj lu g 'atsh u n o sla rain g ishini tashkil qilish;
g) lu g 'a t tuzish u ch u n asos b o 'la d ig a n k a rto tek a fondini
yaratish;
d) lu g 'atch ilik tarixini o'rganish;
e) lu g 'a t tuzish b ilan shug'ullanish.
L ug'atlar q o 'lla n g a n m aq sad g a k o 'r a d astlab ikki tip g a
bo'linadi:
1
. 
Q om usiy (ensiklopedik) lu g 'a tla r
2. 
Lisoniy (lingvistik) lu g 'atlar
Q om usiy lu g 'a tla rd a tabiat v a ja m iy a td a g i narsa-hodisalar, 
tarixiy 
voqea 
jarayonlar, 
b u yu k
sh ax slar, 
ilm -fandagi 
nashriyotlar, 
b u y u k
nomlar, 
davlatlar, 
sh a h arlar h aq id ag i 
m a'lum ot beriladi. Demak, bu tip d agi lu g 'a tla r d a asosiy e ’tibor 
tildagi so 'zlarg a em as, balki shu so 'z la r y o k i so 'z birikm alari 
vositasida n o m lan gan hodisalarga qaratilad i. Q om usiy lu g 'a tla r 
o 'z navbatida ikki tu rg a bo'linadi:
a) 
universal 
qom uslar. 
B u nd ay
lu g 'a tla rd a
ishlab 
chiqarishning, fan, adabiyot, tabiat, ja m iy a t va hokazolarning 
b archasiga o id rnuxim tushunchalar, p re d m e tla r, hodisalar v a 
shu sohalarda tan ilg a n b uyu k (arboblari, q ah ram onlar) shaxslar, 
olimlar, ixtirochilar, 
yozuvchilar, 
sh o irlar, 
davlat arboblari, 
qahram onlar, s a n ’atk o rlar haqida m a ’lu m o t beriladi;

---

b) 
so ha qom uslari. Bunday q om uslarda faqat bir sohaga oid 
m ateriallar b erilad i.
Lisoniy lu g 'a tla rd a so 'z m a’nolari, imlosi, talafíuzi, iboralar, 
xalq m aqollari, xullas, til birikm alariga oid m a'lum otlar beriladi. 
Demak 
liso n iy
lu g 'a tla rd a
til 
va 
n u tq
birikmalari, 
til 
kategoriyalari h a q id a m a'lu m ot berish m aqsad qilinadi. Lisoniy 
lu g 'atlar h am d a s tla b ikki turga bo'linadi:
a) urn um iy lu g 'atlar. Umumtil birliklari, ularning raa’nolari 
va q o 'lla n ish x u su siy atlari izohlanadi;
b) x u s u s iy (maxsus) lug'atlar. T ilning lu g 'a t boyligidagi 
birliklar m a ’lu m sohalar b o 'y ich a y o k i shu tildagi m a’lum
m ikrosistem alar, 
g u ru h la r b o 'y ich a tanlab izohlanadi. 
Shu 
sababli ular ta ijim a lu g 'a tla ri d eb ham yuritiladi.
T aijim a lu g 'a tla r. Bir tilning y a ’ni taijim a qilinayotgan 
tilning lu g 'a v iy birlig ig a boshqa tiln in g m a ’n o jih atd an to 'g 'ri 
keladigan ek v iv alen ti beriladi, o 'z g a tilning lug'aviy birligi 
tarjim a etiladi, tavsiflanadi. B unday lu g 'a tla rd a bosh qa bir 
tildagi so 'z la r o n a tiliga y oki ona tiíid ag i so 'zlar biror boshqa 
tilga tarjim a q ilin ad i. Taijim a lu g 'atlarid a b ir tildan ikkinchi 
tilga tarjim a 
q ilin g a n d a m a’no jih a td a n
bir-biriga y aqin 
sinonim lar a w a l, m a ’n o jih atd an b ir-b irid an uzoqroq sinonim lar 
keyin beriladi. T arjim a lug 'atlarin in g ik k i tipi bor:
1. 
O 'z g a tild a n o ‘z tilga tarjim a lug'atlari.
2. 
O 'z tild a n o 'z g a tilga tarjim a lug'atlari.
Izohli lu g 'a t. Vazifasi so 'zlam i to 'p lab , ularning b arch a