Tilshunoslik asoslari

uy, dala, ariq, 
qog'oz, non, idrok
so'zlaríning 
u m u m lash g a n
gram m atik
xususiyati, 
p redm etnin g 
nom ini 
a n g la tish i m uhim . S hu n in g u c h u n gram m atika bu so 'z la m i ot 
k a te g o riy a sig a kirgizib um um lashtiradi. 
O 'z b e k tilidagi ot 
ka te g o riy a sin in g g ram m atik xususiyatlaridan biri kelishiklarda 
tu rlan ish idir. O tn ing y a n a b ir gram m atik xususiyati birlik va 
k o 'p lik sh akllarinin g m avjudUgidir. M ana shu xususiyatlari va 
g a p d a g i vazifasi e ’tib o rg a olinib, u lar ot tu rk um iga kiritiladi. 
D em ak, um um lashtirish, m avhum lashtirish tilning eng muhim 
x u su siy atidir. G ram m atika ik k i qism dan - m orfologiya va 
s in ta k sisd a n iborat.
H a r bir tilda g ram m atik qoidalarning yoritilish darajasiga 
q a ra b ilm iy va a n ’anaviy m aktab gram m atikasi yaratiladi. 
G ram m atik an in g m orfologiya v a sintaksis bo'Iim lari o 'z a ro zich 
b o g 'la n g a n . F on etikan i b a ’zi olim lar gram m atikaga kiritmaydi, 
m u sta q il b o 'lim deb hisoblaydilar, b a ’zilar gram m atika tarkibiga

---

kiritadilar. Ayrira am aliy m ulo h azalarg a k o 'r a fo n e tik a n i hara 
gram m atikag a qo'shad ilar. D em ak, g ran im atik kategoriyalar, 
gram m atik fonnalar, so 'z turk um lari (m orfologiya) va gap 
b o 'lak la ri (sintaksis) h a q id a g i t a ’Iimot g ram m atik a d e b ataladi.
GRAMMATIK KATEGORIYALAR
G ram m atik kategoriya b ir xil g ram m atik h o d isalar, ayniqsa, 
gram m atik so'zlarning h a r xil shaklidan q a t ’iy n a z a r majmui, 
yig'indisidir. G ram m atik k a teg o riy alard ag i b ir xillik gram m atik 
shakllarga, gram m atik vazifaga q arab b elg ilan ad i.
M a ’lum m a'n o d ag i s o 'z bir n ech a g ra m m a tik shakllam i 
olishi m umkin, lekin so 'z n in g m a ’nosi o 'zg arm ay d i. G ram m atik 
kategoriya 
bir 
tom o n d an
so 'zlarn in g
lek sik-gram m atik 
[xususiyati, yasalashi, vaziialari kabi ho d isalar a so sid a ajratilgan 
g u ru h la r (ot kategoriyasi, 
fe ’l kategoriyasi kabi), ikkinchi 
tom ondan birlik, ko'plik, fe ’llarda shax s-so n k ab i gram m atik 
vazafalam i affikslar, so 'z shakliari b ilan b ir xil xarakterdagi 
gram m atik hodisalar m ajm uidir. H ar b ir s o 'z n in g asosiy m a ’nosi 
bor, yana um um iy m a’n o si bor, bu asosiy m a ’n o g a yo'ldosh, 
q o 'sh im ch a m a’no b o 'lib keladi. M asalan: 
paxtalar,
asosiy m a ’no
-
o'sim lik 
turi, 
q o 'sh im c h a
m a’no 
-
k o 'p lik . 
Umumiy 
x arakterdag i bir q an ch a s o ‘zlarda u c h ra y d ig a n qo'sh im cha 
m a ’n o gram m atik m a’no deyiladi. G ram m atik m a 'n o turli 
vositalar orqali ifodalanadi (q o ’shim cha, y o rd a m c h i so'z).
G ram m atik kategoriya m an tiq iy k a te g o riy a b ila n bog'liqdir. 
M antiqiy kategoriya b orliq ni tafak k u rd a ak s e ttira d i. M antiqiy 
kategoriyadagi 
belgilar 
gram m atik 
k a te g o riy a la r 
orqali 
ifodalanishi m umkin. M asalan: ning, ga, k elish ik q o'shim chalari, 
predm et, hodisalar tasvirini ifodalaydigan so 'z la rsiz gram m atik 
m a ’no ifodalam aydi. G ram m atik m a’no m a n tiq iy hukm bilan 
ayn an bir xil emas. H ar b ir tilning o 'z ig a x o s gram m atik 
kategoriyalari m avjud. M asalan: o 'z b e k tilida: son, egalik, 
zamon, kelishik kategoriyalari, rus tilida: ro d , zam on, son 
kategoriyalari.
Gram m atik k ategoriy alar v a g ram m atik s h a k l b ir xil hodisa 
em as. M asalan, o 'z b e k tilid a zam on k a te g o riy a si b ir necha 
sh ak llar bilan ifodalanadi: