1. O‘zbekiston Respublikasining hozirgi kundagi energetika resurslari
va muqobil energiya tizimini yaratish zaruriyati
O‗zbekiston Respublikasi elektr va issiqlik energiyasi ishlab chiqarish,
shuningdek, sanoat, qishloq xo‗jaligi va iqtisodiyotning barcha sohalarida hamda
ijtimoiy hayotda foydalanish uchun yetarli miqdorda energiya resurslariga ega.
Hozirgi kunda energetika resurslari ishlab chiqarish hajmi ichki talabdan 15–20
foizdan ortiqni tashkil qilmoqda.
Yoqilg‗i-energetika kompleksini tez rivojlantirish davlatimiz siyosatining
ustuvor yo‗nalishiga aylangan.
Elektroenergetika O‗zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining bazaviy sohasi
hisoblanadi va muayyan ishlab chiqarish va ilmiy-texnik manbaiga ega bo‗lib,
uning rivojlanishiga salmoqli ta‘sir ko‗rsatadi [17].
Oxirgi yillarda O‗zbekiston dunyodagi neft va gaz ishlab chiqaruvchi yirik
salohiyatli davlatlarning o‗nligiga kiradi. 1997 yildan buyon har yili mamlakatda
50 mlrd. m
3
gaz va 8 mln. tonna neft ishlab chiqarilib, Mustaqil Davlatlar
Hamdo‗stligi mamlakatlari o‗rtasida ikkinchi va to‗rtinchi o‗rinlarni egallab
kelmoqda. Gaz qazib olish bo‗yicha O‗zbekiston dunyoda sakkizinchi o‗rinni
egallaydi.
10
Markaziy Osiyo mintaqasida O‗zbekiston energetikasi eng yuqori
salohiyatga ega. Oxirgi 30 yil ichida respublikada 55–60 mlrd. kVt soat elektr
energiya ishlab chiqarilib, ishlab chiqarish quvvati 3 martadan ko‗pga o‗sgan.
O‗rtacha xalqaro o‗lchovlarda O‗zbekistonning shartli yoqilg‗i zaxirasi
o‗ziga xos salohiyatga ega bo‗lib, taxminan 14 mlrd. tonnaga yaqin shartli
yoqilg‗iga ega. Asoslangan uglevodorod zaxirasining hajmi, o‗zbek foydali
qazilma konlarida, o‗rtacha, dunyo masshtabida hisoblaganda, 594 mln. barrel
neft va 1,9 trln. m
3
gazga teng.
Shuni ta‘kidlash mumkinki, O‗zbekistondagi energiya resurslarining
umumiy iste‘mol balansi oxirgi o‗n yillikda tabiiy gaz 84–87 foiz, mazut — 11–
8 foiz va ko‗mir — 3,5–4,4 foizni tashkil etmoqda. Ko‗rinib turibdiki, yoqilg‗i
energetika balansi shaklida energetika xavfsizligi talablariga optimal javob
bermaydi. Ma‘lumki, neft va gaz zaxiralari boshqa davlatlardagi kabi
O‗zbekistonda ham kamayib bormoqda, u bir necha o‗n yilliklarga, shu bilan
birga ko‗mir zaxirasi 250 yildan ko‗proq muddatga yetishi mumkin. Shundan
xulosa qilib, bugungi ko‗mirning O‗zbekiston energetikasidagi roli pastligini
hisobga olgan holda uni oshirish uchun faollik ko‗rsatish zarur. 2015 yilgacha
bo‗lgan yoqilg‗i-energetika balansining diversifikatsiyalash rejasida ko‗mir
qazish 11,0 foizga yetkazilishi belgilanmoqda.
O‗zbekiston energiya resurslari o‗ziga yetarli bo‗lgan mamlakatdir. Shu
bilan birga tabiiy gaz va neft zaxiralarini iste‘mol qilish shuni ko‗rsatayaptiki,
ular mamlakat ehtiyojlarini bir necha o‗n yillar davomida ta‘minlashi mumkin.
Lekin bu davrga kelib sarflanayotgan elektr energiya hajmi mamlakatda ikki
barobar oshishi mumkin, ya‘ni 50 mlrd. kVt, uni ishlab chiqarish uchun esa
an‘anaviy uglevodorodli qayta tiklanmaydigan energiya resurslari yetarli emas.
Kelajakdagi zarur o‗zgarishlarni inobatga olib, bugunning o‗zidayoq,
energiyaning qayta tiklanuvchi deb atalgan manbalarini rivojlantirish haqida
o‗ylab ko‗rish kerak. Bular qatoriga gidroresurslar, quyosh, shamol, atom va
biomassalar energiyasi kiradi.
11
Kelgusida energiya yetkazuvchilardagi o‗zgarishlarni hisobga olib,
Markaziy Osiyo hududi va O‗zbekistonda atrof-muhitni muhofaza qilish
muammosi, shuningdek, taxmin qilinayotgan energiya iste‘molining ayniqsa,
qishloq joylarda o‗sishi hisobga olinsa, qayta tiklanadigan energiyani
rivojlantirish zaruriyati shubhasizdir.
Butun dunyoda energetik krizis hukm surayotgan vaziyatda qayta
tiklanadigan energiya manbasi yana ham ommabop bo‗lib bormoqda. Bu haqda
Prezidentimiz Islom Karimov «Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‗zbekiston
sharoitida uni bartaraf etishning yo‗llari va choralari» nomli asarida O‗zbekiston
uchun inqirozni bartaraf etish va jahon bozorida yangi marralarga chiqishning
ishonchli yo‗llaridan biri sifatida elektroenergetika tizimini modernizatsiya
qilish, energiya iste‘molini kamaytirish hamda energiyani tejashning samarali
tizimini joriy etish choralarini amalga oshirish lozimligini, mavjud resurslardan,
birinchi navbatda, elektr va energiya resurslardan nechog‗li tejamli foydalana
olishimizga bog‗liq ekanligini alohida qayd qilib o‗tganlar. Hozirgi paytda qazib
olinadigan yoqilg‗ilar — ko‗mir, neft, tabiiy gaz va uran zaxirasi dunyo
energetika balansining asosi hisoblanadi. Energoresurslarini hozirgi darajada
iste‘mol qilishda dunyodagi neft zaxirasi — 45–50 yilga, tabiiy gaz — 70–75
yilga, toshko‗mir — 165– 170 yilga, qo‗ng‗ir ko‗mir — 450–500 yilga yetishi
mumkin. Iqtisodiyotning kelajakdagi rivojlanishi, aholining o‗sishi va mavjud
an‘anaviy energiya ta‘minoti hisobga olinsa, energiya ta‘minoti mos ravishda
ortib boradi. Undan tashqari, qazib olingan yoqilg‗ilarni ishlatish atrofmuhitga
salbiy ta‘sir ko‗rsatadi. Respublikada energetika sektorining faoliyati tufayli
tashlanadigan zaharli moddalar miqdori 80 foizdan ko‗proqqa to‗g‗ri keladi [15].
I. Karimovning ―Muqobil energiya manbalarini yanada rivojlantirish chora-
tadbirlari tо‗g‗risida‖gi Farmonida izohlaganlaridek, iqtisodiy taraqqiy etgan va
rivojlanib borayotgan mamlakatlarda uglevodorod xom ashyosining jaxon
miqyosidagi zaxiralari kamayib borayotgan sharoitda iqtisodiyotning barqaror
rivojlanishi va raqobatbardoshligini oshirishning eng muxim omili sifatida
12
muqobil energiya manbalaridan amalda foydalanish bo‗yicha ishlanmalar jadal
suratlar bilan olib borilmoqda.
О‗zbekistonda muqobil eneogiya manbalaridan, eng avvalo, quyosh
energiyasidan foydalanish soxasida ilmiy va ekspremental tadqiqotlar olib borish
borasida salmoqli tajriba tо‗plangan bо‗lib, ular yuzasidan bir qancha о‗n yillar
mobaynida ishlar olib borilmoqda. Respublika Markaziy Osiyoda о‗xshashi yо‗q
ilmiy ekspremental markaz – Fanlar akademiyasining ―Fizika – Quyosh‖ ilmiy
ishlab chikarish birlashmasi tashkil qilingan bо‗lib, uning tadqiqotlari natijalari
jaxon miqyosida e‘tirof etildi.
Issiq suv va issiqlik ta‘minoti uchun past potensialli qurilmalarni yaratish,
elektr quvvati olish uchun fotoelektrik va termodinamik kо‗rsatkichlar, maxsus
materiallar sintezi texnologiyalarida, materiallar va konstruksiyalarga termik
ishlov berishda quyosh energiyasidan foydalanish bо‗yicha ilmiy tadqiqot va
tajriba-konstruktorlik ishlari, ayniqsa, faol va samarali olib borilmoqda.
О‗tkazilayotgan tadqiqotlarning natijalari mamlakat iqtisodiyotining turli
tarmoq va sohalarida amalda ekspremental ravishda keng kо‗lamda
qо‗llanilmoqda. О‗n yildan ortiq vaqt davomida Respublikada quyosh energiyasi
bilan suv isitadigan qurilmalar asosida uyjoylar va ijtimoiy obyektlarni issiq suv
bilan ta‘minlash tizimlari ishlab chiqilmoqda va ulardan tajriba tariqasida
foydalanilmoqda. Toshkent shahrida, Samarqand viloyati va boshqa mintaqalarda
issiq suv olish uchun gelioqurilmalar о‗rnatilgan. Turli quvvatlardagi fotoelektrik
qurilmalarni ishlab chiqarish о‗zlashtirilgan. Kо‗plab oliy о‗quv yurtlari va
kasbxunar kollejlarida mazkur soha uchun malakali kadrlar tayyorlab
kelinmoqda.
Quyosh energiyasidan amalda foydalanish uchun О‗zbekistonda yaratilgan
shart-sharoit va mavjud imkoniyatlar mazkur mintaqadan bir sohadagi ilg‗or
texnologiyalarni nafaqat respublikamizda, balki butun О‗rta Osiyoda tajriba
tariqasida joriy etish maydoni sifatida foydalanishga asos bо‗lib xizmat qiladi[1].
Prezidentimiz Islom Karimov O‗zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining
18 yilligiga bag‗ishlangan tantanali marosimdagi «Mamlakatimizni
13
modernizatsiya qilish yo‗lini izchil davom ettirish — taraqqiyotimizning muhim
omilidir» mavzuidagi ma‘ruzasida «...muqobil energetika turlaridan foydalanish
sohasida ilm-fan yutuqlariga asoslangan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni
rivojlantirishga keng yo‗l ochib berishimiz zarur», deb barchaning e‘tiborini
ushbu masalaga alohida qaratganlari ham bejiz emas.
Rektorimizning «Xalq sо‗zi» gazetasining, 2013 yil 16 – aprel sonida chop
etilgan ―Muqobil energiya manbalari iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi va
raqobatbardoshligini oshirishning muhim omilidir‖ mavzusidagi maqolalarida
ta‘kidlanganidek, ona tabiat o‘z inomlari bilan hamisha insoniyat xizmatida bo‘lib
kelgan va hali-hanuz shunday bo‘lib kelmoqda. Biroq bu dunyoda hamma
narsaning chek- chegarasi, intihosi bor. Xususan, jahon miqyosida uglevodorod
xom ashyosi zaxiralari keskin kamayib borayotgan hozirgi sharoitda muqobil
energiya manbalaridan omilkorlik bilan foydalanish, shuningdek, tabiat
ne‘matlariga qarab qolmasdan noan‘anaviy energiya sohasini rivojlantirish va
ularni amaliyotga tezroq tadbiq etishni davrning o‘zi kun tartibiga qo‘ymoqda [2].
Ta‘kidlash joiz, xalqaro energetika amaliyotida muqobil energetika
amaliyotida muqobil manbalar sifatida gidro, quyosh, shamol, geotermal, yer
issiqligi, biomassa energiyalari alohida e‘tirof etildi. Ular orasida eng istiqbolli
yo‘nalishlardan biri, shubxasiz, quyosh energiyasidan foydalanishdir.
Rivojlangan davlatlardagi nufuzli tashkilotlarning asosli xulosalariga ko‘ra, 2100
yilga borib, quyosh energiyasi sayyoramiz uchun energiyaning dominant
manbaiga aylanadi.
Shu jixatdan aytganda, Prezidentimizning 2013 yil 1martdagi ―Muqobil
energiya manbalarini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari tо‗g‗risida‖gi
Farmoni jamiyatimiz taraqqiyotini yangi bosqichga olib chiqishga qaratilgan
muhim hujjat hamda oqilona qadam bo‘ldi.
Farmonda muqobil energiya manbalaridan foydalanishning huquqiy va
moddiy-texnik asoslari aniq belgilab berildi. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi
Fanlar akademiyasining ―Fizika-Quyosh‖ ilmiy-ishlab chiqarish birlashmasi
negizida Xalqaro quyosh energiyasi institutining tashkil qilinishi, ―Navoiy‖ erkin
14
industrial – iqtisodiy zonasida eng zamonaviy texnalogiyalarga asoslangan 100
MVt quvvatli fotoelektrik panellar ishlab chiqaruvchi qo‘shma korxona barpo
etilishi, Samarqand viloyatida 100 MVt quvvatga ega quyosh fotoelektrik
stansiyasining qurilishi, quyosh hamda bigaz energiyasini ishlab chiqaruvchilar
va foydalanuvchilarni rag‘batlantirish, ularga soliq va bojxona imtiyozlari hamda
afzalliklar berilishi, albatta, mamlakatimiz iqtisodiyotinining barqaror
rivojlanishiga xizmat qiladi.
Mazkur hujjatda qayd etilganidek, yurtimiz iqlim sharoitida quyosh, shamol,
biogaz singari noaan‘anaviy energiya manbalaridan foydalanishning ulkan
imkoniytlari mavjud. Aytaylik, respublikamiz xududida yilning aksariyat kunlari
quyoshlidir. Bunday tabiiy sharoit qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan
omilkorlik bilan foydalanishda juda qo‘l keladi.
Universitetimizning Fizika va uni o‘qitish metodikasi, Issiqlik fizikasi va
energetikasi kafedralari professor – o‘qituvchilari ko‘p yillardan buyon
no‘ananaviy energiya manbalari, jumladan, quyosh energiyasidan foydalanish
bo‘yicha tadqiqotlar o‘tkazilmoqda. Kafedralar mutaxassislari, tadqiqodchi
olimlar tomonidan turli quyosh qurilmalarining eksperimental variantlari va
modellari yaratilib, tajriba – sinovdan muvaffaqiyatli o‘tgan. Uzoq yillar
izlanishlrimiz natijasida quyosh energiyasi ta‘sirida hosil qilinadigan issiq havo
oqimi yordamida meva maxsulotlarini quritish uchun mo‘ljallangan, bir nechta
variant va turli o‘lchamdagi quyosh issiqxona meva – quritgich qurilmalari
loyixalari ishlab chiqildi. Ular tajribadan o‘tkazilgach, qurish va foydalanish
uchun fermer xo‘jaliklariga tavsiya qilindi. Jumladan, hozir viloyatimizning
Qarshi, Yakkabog‘ Chiroqchi va boshqa tumanlaridagi qator fermer xo‘jaliklarida
ushbu texnalogiyalarning smeta loyixalari asosida qurilish ishlari boshlab
yuborilgan. Yakuniy natijalar va olib borilayotgan tadqiqot ishlari samaradorligi
xususida fikr yuritiladigan bo‘lsa, aytish lozimki, o‘tgan o‘n yildan ortiq muddat
mobaynida geliotexnik olimlar, magistrlar hamda iqtidorli talabalarimiz bilan
hamkorlikda Fan va texnalogiyalarni rivojlantirishni muvofiqlashtirish qo‘mitasi
grantlari va xo‘jalik shartnomalari asosida ilmiy tadqiaot ishlarini amalga oshirib
15
kelmoqdalmiz. Shuningdek, ilmiy izlanishlarni amaliyotga qo‘llash bo‘yicha
vohaning Qarshi, Kasbi, Yakkabog‘, tumanlarida avtomatlashtirilgan issiqlik
akkumulyatorlari, quyosh issiqxona-meva quritgichlari va geliolimonariylar
qurilib, ishga tushirildi.
Ikki yildirki, Qarshi DU ning ―Qayta tiklanadigan energiya manbalari‖
o‘quv ilmiy markazida ‖Kombinatsiyalashtirilgan yoqilgi-quyosh paxta quritish
qurilmasi takomillashgan variantlarini ishlab chiqish va tadqiq etish‖ ,
―Avtonomlashtirilgan tuproq osti issiqlik akkumulyatorli quyosh issiqxona –
meva quritgich qurilmasining issiqlik-fizik va energetik xarakteristikasini tadqiq
etish‖, ―Avtonom tizimli va issiqlik akkumulyatorli quyosh uyini isitish va
harorat rejimini mo‘tadillashdagi issiqlik fizik, energetik jarayonlarini tadqiq
etish‖ ,
―Fermer xo‘jaliklari uchun geliokompleks (geliouy, geliodush va paxta quritish,
geliopilla quritish qurilmasi) ni zamonaviy texnalogiyalar asosida tadqiq etish‖
kabi mavzularda ilmiy izlanishlar olib borilayotir.
Kelgusida energetika sohasida uglevodorod xom ashyosi o‘rnini bosadigan,
biogaz va quyosh energiyasidan foydalanib olinadigan yangi tur maxsulotlar,
xususan, nano elektr energiya sohasida ishlatiladigan elektron strukturaga ega
texnik jixozlarni yaratishga ham etiborimizni qaratamiz .
Xulosa o‘rnida aytganda, Prezidentimizning ―Muqobil energiya
manbalarini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida‖gi Farmoni
mamlakatimizda muqobil energiya manbalarini yaratish va rivojlantirish borasida
olib borilayotgan ilmiy tadqiqot hamda pedagogik ishlariga yanada mas‘uliyat
bilan yondoshishga, barchani mazkur soha taraqqiyotiga munosib hissa qo‘shish
yo‘lida tashabbuskor bo‘lishga undaydi [2].
Butun dunyo noan‘anaviy energiya turlaridan foydalanishga katta qiziqish
bildirmoqda. Noan‘anaviy va qayta tiklanish texnologiyasiga asoslangan energiya
manbalari (NQTEM), atmosferaga ifloslantiruvchi moddalar chiqarmagani uchun
ekologik toza hisoblanadi. O‗zbekiston sharoitida kichik gidrostansiya, quyosh,
shamol, biomassa resurslari va geotermal energiya turlaridan foydalanish dolzarb
16
hisoblanadi. Undan tashqari, qayta tiklanadigan energiya manbalari, chekka,
tog‗li va mavjud energiya manbalaridan uzoq, borish qiyin bo‗lgan tumanlar
uchun yagona iqtisodiy, oson erishish mumkin bo‗lgan energiya manbasi bo‗lishi
mumkin.
Mustaqillikka erishilgan bir sharoitda, energetik, ekologik, iqtisodiy
xavfsizlikni ta‘minlash maqsadida, shuningdek, yoqilg‗i, elektroenergetika va
suv tizimi faoliyatidagi o‗zgarishlar ro‗y berib turgan bir holatda, respublika
energetikasini rivojlantirish uchun NQTEMdan keng foydalanish, yoqilg‗i, elektr
energetikasi va suv tizimini mamlakatimizda rivojlantirish mustahkam omil
bo‗lishi lozim.
O‗zbekistonda NQTEMni rivojlantirish, siyosiy va iqtisodiy qo‗llab-
quvvatlanishiga ko‗maklashish uchun ma‘lum qadamlar qo‗yilmoqda.
NQTEMdan foydalanish uchun amalda qator meyoriy hujjatlar mavjud.
Jumladan, «Energiyadan oqilona foydalanish to‗g‗risida»gi 1997 yil 25 aprelda
qabul qilingan Qonunning 20-moddasida NQTEMni umumiy tarzda
foydalanishni huquqiy chegarasi aniqlangan. Undan tashqari, O‗zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2009 yil 13 fevraldagi majlisida 2009–
2013 yillar uchun mamlakat energetikasi xavfsizligini ta‘minlashda
elektroenergetikani modernizatsiyalashni ko‗zda tutuvchi dasturida, noan‘anaviy
va qayta tiklanadigan energiyadan foydalanishning asosiy roli belgilab berilgan.
Mamlakatimizda xalqaro homiy tashkilotlar va moliya institutlari tomonidan
yetarlicha qator yirik loyihalar amalga oshirilgan, shuningdek, NQTEMni ishlab
chiqarish va servis xizmati uchun salohiyatli ilmiy va texnologik baza yaratilgan.
O‗zbekistonda qayta tiklanadigan energetika sohasidagi davlat siyosatida
sanoati rivojlangan, shu bilan birga rivojlanayotgan qator mamlakatlarning qayta
tiklanadigan energiyadan foydalanishdagi rivojlanish tajribasi va ularning
miqyosi hisobga olingan. Bu shuni ko‗rsatadiki, qayta tiklanadigan energetika
sohasida aniq maqsad va vazifani belgilashi hamda davlat tomonidan qo‗llab-
quvvatlanishi — qayta tiklanadigan energiyaning an‘anaviy energiya ishlab
chiqarish texnologiyasiga nisbatan raqobatbardosh bo‗lishiga ko‗maklashadi.
17
O‗zbekistonda qayta tiklanadigan energiya resurslaridan foydalanishning
ayni vaziyatdagi ahamiyati shundaki, gidroenergetikadan tashqari uning resurslari
hozirgi paytda keng (sanoat ahamiyati miqyosida) foydalanilmayapti. U ham
barcha yangi texnologiyalar kabi NQTEMga oid izlanish, ishlanma va tajribalar,
joriy etish bosqichida bo‗lib, iqtisodiy ham qonuniy-meyoriy qo‗llab-
quvvatlanishi kerak.
Oxirgi yillarda qonunlarning monitoringi, hukumatning qaror va
ko‗rsatmalari shuni ko‗rsatdiki, O‗zbekiston Respublikasidagi NQTEM
sohasidagi foydalanilayotgan amaldagi qonuniy va meyoriy baza, qayta ishlanishi
va qo‗shimchalar kiritilishi, iqtisodiy va moliyaviy mexanizmlari va qayta
tiklanadigan
energiya
manbalaridan
foydalanishning
rivojlanishini
qo‗llabquvvatlab, boshqarish mexanizmi ifodasini topgan bo‗lishi kerak [18].
Bu qonunlar, yangi resurslarni tejaydigan va ekologik toza texnologiyalar,
zamonaviy uskunalar va eng muhimi, ham ishlab chiqarishda, ham kundalik
turmushda yuksak darajadagi energiya ta‘minotini targ‗ib etish borasida bir qator
rag‗batlantirishlar joriy etilishi lozim.
NQTEMning jahon miqyosida qo‗llanish tahlili shuni ko‗rsatadiki, bugungi
kunda qayta tiklanadigan energiyaning noan‘anaviy turlaridan foydalanish
borasida Yevropa Ittifoqi davlatlari, AQSH, Yaponiya, Xitoy va Hindistonda
yuksak natijalarga erishilgan. Dunyoda 2 milliondan ortiq quyosh issiqlik tizimi
ishlab turibdi. Isroil mamlakatida issiq suv ta‘minotining 70 foizini
ta‘minlaydigan 800 mingdan ziyod quyosh moslamasi mavjud.
Dostları ilə paylaş: |