Toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI 2022/ 5 - SON 
302 
namoyon qilish zarurati bo‗lsa, to‗g‗ridan-to‗g‗ri mustaqil xatti-harakatlar va 
mustaqil faoliyatdan qoniqish, quvonch oladi (A.K.Markova). Shaxsning motivatsion 
salohiyatidan maksimal darajada foydalanishga tanlash erkinligi, ishonch muhiti va 
umumiy maqsadlar yordam beradi (A.V.Karpov). Talabalarning mantiqiy fikrlashni 
shakllantirish motivatsiyasini rivojlantirishning ichki shartlari o‗z mustaqilligi va 
vakolatlari tajribasidir. Xuddi shu pedagogik ta'sir, shaxsiy talqinga qarab, ichki 
motivatsiyaning ortishi yoki kamayishiga olib kelishi mumkin. Agar shaxs tanqidiy 
fikrlashni shakllantirishga pedagogik ta'sirni tashqi nazorat sifatida qabul qilsa, u 
holda o‗quvchilarning bilish faoliyati shaxsiy ma'nosini yo‗qotishi mumkin va 
majburiy sifatida qabul qilinadi. Agar pedagogik yordam talabaga mustaqil harakat 
qilishni davom ettirishga imkon beradigan zarur ma'lumotlarni taqdim etsa, unda bu 
holda avtonomiya hissi kuchayishi mumkin. [2], [3] 
D. Kluster ba'zi o‗qituvchilar tomonidan mantiqiy fikrlashni yodlash, 
tushunish va ijodiy, intuitiv fikrlash kabi fikrlash jarayonlari bilan aniqlashga 
urinishlaridan ogohlantiradi. Xotirani rivojlantirishning barcha ahamiyati bilan, 
yodlash fikrlash emas. Aql-idrokning rivojlanishi ko‗proq xotirani ekspluatatsiya 
qilish bilan emas, balki mustaqil fikrlashni rivojlantirish bilan bog‗liq. Fikrlash va 
tushunish emas, muallif fikricha, bu mantiqiy fikrlashning zaruriy shartlaridan biridir. 
Ijodiy fikrlashga kelsak, u analitik, qadr-qimmatli mulohazalar bilan tavsiflanmaydi. 
D.Kluster mantiqiy fikrlashni boshqa fikrlash turlaridan ajratib turadigan besh 
jihati orqali belgilaydi: 
- mantiqiy fikrlash mustaqil fikrlashdir; 
- axborot - bu boshlang‗ich nuqtasi va hech qanday holatda tanqidiy 
fikrlashning yakuniy nuqtasi. Bilim motivatsiyani yaratadi, busiz odam tanqidiy 
fikrlay olmaydi; 
- mantiqiy fikrlash savol berishdan, hal qilinishi kerak bo‗lgan muammolarni 
oydinlashtirishdan boshlanadi; 
- mantiqiy fikrlash ishonchli dalillar keltirishga intiladi; 
- mantiqiy fikrlash ijtimoiy fikrlashdir. 
B.Blum taksonomiyasidan mantiqiy fikrlashni shakllantirish muammosi bilan 
shug‗ullanuvchi o‗qituvchilar keng foydalanmoqda. Muallif tanqidiy fikrlashning 
oltita sohasiga ishora qiladi: 
- bilimlarni o‗zlashtirish - o‗rganiladigan kognitiv soha va tegishli sohalar; 
- tushunish - yangi bilimlarni oldindan olingan bilimlar bilan tashkil etish va 
o‗zaro bog‗lash (asosiy g‗oyalarni izohlashda ma'lumotni qayta qurish qobiliyati); 
- qo‗llash - yangi vaziyatlarda ma'lum qoidalar va tamoyillarga muvofiq yangi 
bilimlardan foydalanish (muallifning pozitsiyasini qo‗llab-quvvatlash yoki rad etish 
uchun yangi vaziyatlarda berilgan tanlangan faktlarni qo‗llash qobiliyati); 
- tahlil - mantiqiy fikrlash, ma'lumotlarning alohida qismlariga, umuman olganda 

---