Toshkent farmatsevtika instituti ekologiya va mikrobiologiya

49 
 
Sitoplazma  (gialoplazma)  eukariotlarga  nisbatan  prokariotlarda  gomogenroq  bo‗ladi. 
Masalan,  o‗suvchi  mitselii  uchlaridagi  giflar  to‗liq  sitoplazma  bilan  to‗ldirilgan  bo‗ladi,  ulardan 
ma‘lum  bir  uzoqlikda,  asosan  hujayraning  qarish  davrida  vakuoli  shakllanadi.  Vakuola  hujayra 
sharbati  bilan  to‗ldirilgan  bo‗lib,  ularda  zaxira  moddalari  –  purin  va  pirimidinlar,  aminokislota, 
polifosfatlar,  ba‘zi  vitaminlar  zaxirasi  joylashgan.  Vakuola  hujayra  turgori  (elastikligi)ni  
ta‘minlab turadi, uning tashqi shaklini saqlab turish va o‗sishi uchun zarur bo‗lib, qisman yuqori 
organizmlar  hujayralarida  lizosom  vazifasini  bajaradi.  Sitoplazmada  yadro  tomonidan 
sintezlangan ribosoma yig‗iladi. 
Sitoplazma  -  geterogen  sistema  bo‗lib,  unda  dispers  muhit  va  dispers  faza  farqlanadi. 
Dispers  muhit  sifatida  suv  va  unda  erigan  kichik  molekulyar    moddalar,  dispers  faza  –  yuqori 
molekulyar birikmalar: oqsillar, yog‗lar, uglevodlar va ularning kon‘yugantlari namoyon bo‗ladi. 
Oqsillar va uglevodlar molekulasi atrofida suvli pardalar sitoplazma butunligini va molekulalarni 
turg‗unlashtiradi. Erkin va bog‗langan suvlar nisbati turli  mikroorganizmlarda  turlicha, u bir xil 
shtammlarda yoshiga qarab o‗zgaradi. Atseton, metanol, etanol erkin suvlarni oson yig‗ib oladi va 
suvni gidratlangan pardalarda makromolekulyar strukturalar koagulyasiyasiga olib keladi. 
Sitoplazmada  bir  moddalar  haqiqiy  suyuqlik    ko‗rinishida  (noorganik  tuzlar,  vitaminlar, 
aminokislotalar,  monozalar)  boshqalari  esa  –  kolloidli  holatda  bo‗ladi  (oqsillar).  Hujayra  ichi 
osmotik  bosimi,  masalan  bakterial  hujayralar  ekvivalentligi  10–20%  li  saharozali  eritmalarda 
foydalaniladi (bunday saharozali eritmalar sferoplastlar va protoplastlarni kuchaytirish maqsadida 
in vitro ishlatiladi). 
Ko‗pgina molekulalar sitoplazmada zaryadlangan, ulardan oqsillilari bir vaqtda musbat va 
manfiy  zaryadlarni    olib  boradi.  Demak,  gidratli  qobiqlar,  kolloid  xususiyatlar  va  elektrik 
zaryadlar  sitoplazmalardagi  yuqori  doimiylikni  ta‘minlab  turadi.  Intaktli  (lotincha  intactus  - 
tegilmagan)    hujayralarda  sitoplazma  yopishqoqligi  suvlar  yopishqoqligiga  teng  keladi,  lekin 
hujayra  bo‗linishi  vaqtida u birdan kuchayadi, bu  jarayonda  zol  gelga  - tiksotropiyaga aylanishi 
kuzatiladi. Masalan, axromatin veretinning ko‗payayotgan eukariot hujayralarida  shakllanishi. 
Sitoplazmaning  erkin oqsillari,  odatda, koeffitsenti 3S va 6S  ( 1S  svedberg–birlik   -10 
13
 
sm  /s/ed  polya)  oralig‗ida  bo‗ladi.  Mikroorganizmlarning  yadro  apparati.  Mikrob  hujayrasi 
yadrosida  (boshqa  organizm  hujayrasida  ham)  nasliy  axborot  DNK  shaklida  joylashgandir.  Bu 
axborotlar  maxsus  oqsil  molekulasining  sintezlanish  jarayonida  ishlab  chiqariladi.  Bunday 
jarayon  tez-tez  sodir  bo‗lib,  u    turli  tizimlar  bilan  bog‗liqligi  uchun  ham  uni  yadro  apparatiga 
kiritsa  bo‗ladi:  prokariotlarda-nukleoid,  rapidosomalar,  to‗siqli  mezosomalar,  ribosomalar: 
eukariotlarda  yadro,  yadrocha,  nukleolemma,  porosomalar,  sentriola,  mitotik  apparat, 
ribosomalar. 
YAdro.  Protariot  hujayrasi  sitoplazmasida  yadro  (nukleoid)  DNKning  miqdori  yuqori 
bo‗lgan  soxa,  yopiq  ipcha ko‗rinishida tasvirlangan (8-rasmga  qarang.) Ipchalar hajmi  masalan, 
ichak  tayoqchasida  –1,4·10
6
x3  nm,  og‗irligi  1·10 
–14
g  va  M=6·10
6 
kDa    bo‗ladi.  Bunday  DNK 
uzunligi –1,4 nm bo‗lib,  yig‗ilgan holatda  xromasomalar yig‗indisidan iborat. Uning bir tomoni 
ikkita  qiz  hujayralari  bo‗linishida  muhim  rol  o‗ynovchi  mezosoma  to‗siqlariga  yopishgan 
xromosomadan iborat. Ko‗pgina mikroorganizmlar hujayralardagi o‗zi ko‗paya oluvchi  avtonom 
genetik  elementlar  sifatida  plazmidalar  namoyon  bo‗ladi.  Ularga  G‗  faktorlar  (ingliz  tilidan 
hosildor  demakdir);  R-faktorlar  (inglizcha-qarshilik).  Col-faktorlar,  profaglar;  ba‘zi  organik 
birikmalar  bilan  plazmidalar  degradatsiyasi  (kamforalar,  salitsil  kislota);  kriptik  yoki  yopiq 
plazmidalar kiradi. Barcha mashhur plazmidalar – 100 gacha gendan iborat ikki zanjirli DNK (M 
=1·10
4
...7·10
4
 kDa) dan iborat. Plazmidalar xo‗jayin hujayralar uchun zarur tarkib bo‗lib xizmat 
qilmaydi, yo‗qolishi yoki  aksincha tashqaridan tanlab olinishi ham mumkin. 
Eukariot  mikrob  hujayrasi  sitoplazmalardan  ikki  qavatli  membrana  bilan  ajratilgan, 
endoplazmatik  retikula  bilan  bog‗langan,  shakllangan    yadroga  ega.  YAdroda  DNK  va  asosiy 
oqsil gistonlar mavjud. 
Saccharomyces  cerevisiae    da  bitta  xromasoma  DNK  sining  (17    ta  dan)  molekulyar 
massasi 6·10 
5
 kDa ni tashkil qiladi. 

---

50 
 
Eukariot  hujayralarda  yadro  shakli  ko‗pincha  yumaloq  bo‗lib,  uning  hajmi  o‗rtacha  1–6 
mkm  diametr.  YAdro  ribosoma  va  ribosomal  RNK    hosil  bo‗luvchi  joy  –  yadrochaga  ega.  U 
amorf  moddalar  bilan qoplangan  to‗r ko‗rinishidagi  zich,  qattiq granula va qalinligi 4–8 nm  dan 
iborat ingichka iplardan tashkil topgan. 
YAdro  qobig‗i  ichki  va  tashqi  membranalardan  iborat  bo‗lib,  hajmi  10...12  nm  bo‗lgan 
porosomalar,  yoki  yadroning  teshiklarini  ham  o‗z  ichiga  oladi.  Ular  teshiklar  ustida  do‗ppayib 
turuvchi  ikki  tomonining  uzunligi  50  nm  bo‗lgan  amorfi-fibrilyarli  diafragma  –qopqoqchalar 
bilan to‗ldirilgan. Achitqi yadro pardasining 1mkm
2
 ga 10...15 ta teshikcha to‗g‗ri keladi. YAdro 
miqdori  hujayrada  turlichadir.  Kokksimon  bakteriyalarda,  odatda,  tayoqcha  shaklidagi  bitta 
nukleoiddan  iborat  –  ikki  va  uning  ikkiga  ko‗paygan  yadroning  desinxronizatsiya  o‗sish  tezligi 
bo‗linish    tezligiga  bog‗liq  bo‗ladi.  YUqori  zamburug‗larning  vegetativ  hujayrasi  bitta  va  ko‗p 
yadrodan  iborat.  Past  zamburug‗lar  polinuklearlidir  (ko‗p  yadroli),  bunday  zamburug‗lar 
senotsitli deb ataladi. 
YAdro va yadro membranasi parchalanishdagi mitoz bo‗linish davrida eukariot hujayralar 
bipolyar tarkibga ega bo‗lgan elpig‗ich shaklidagi mitotik apparatni hosil qiladi.  Bu tarkib oqsil 
subbirliklarini  o‗z  ichiga  oluvchi    (M-50–60  kDa)  20–30  nm  diametrdan  iborat 
mikronaychalardan  tuzilgan.  Mikronaychalar  tartibli  tarkibga  ega  bo‗lib,  qisqarish  xususiyatiga 
ega. Ular hujayra qutblarida joylashgan sentiriolalardan chiqadi. Sentriolalar shuningdek, silinrik 
tuzilishga ega bo‗lib, 9ta juft mikronaylardan iborat. 
Ribosomalar.  Prokariot  va  eukariot  hujayralarda  ko‗p  miqdorda  nukleoproteinli  qism 
mavjud. Bakteriya ribosomasining hajmi  o‗rtacha 20x30x30 nm;  eukariot  hujayrasi ribosomalari 
kattaroq–20x40x40 nm, ularning molekulyar massasi 2,7 ·10
3
-4,4· 10
3 
kDa  bo‗ladi.  Bakteriyalar 
ribosomasi  70S
 
sedimentatsiya  konstant  tipiga  kiradi;  zamburug‗li  esa        80S  ga  tegishli. 
Ribosomada  maxsus  oqsil  sintezi  amalga  oshiriladi.  Bu  ko‗rinishda  ular  to‗planib,  polisomalar 
yuqori sedementatsiya konstantaga ega bo‗ladi. Ribosomalar hujayra yadrosida eukariotlar paydo 
bo‗ladi. 
Mikroblar  har  qanday  boshqa  organizmlar  kabi  erda  keng  tarqalgan  elementlardan 
evolyusiya  natijasida  kelib  chiqqan.  Bu  elementlarning  kamroq  yoki  ko‗proq  qismi,  odatda, 
mikrob hujayralarida uchraydi. 
Asosiy organogen elementlarga azot, vodorod, kislorod va uglerod kiradi, ular hisobiga 2 
dan 60% gacha atom hissasi to‗g‗ri keladi. 
Mikroelementlar  guruhiga  kaliy,  kalsiy,  magniy,  natriy,  oltingugurt,  fosfor,  xlor  kiradi; 
ularga 0,02 dan 0,1%  gacha atom hissasi to‗g‗ri keladi. 
Ultramikroelementlar  –  bor, vanadiy, temir, kobalt, kremniy,  marganets,  mis,  molibden, 
rux 0,001% atom hissadan kamroqni tashkil etadi. 
Asosiy elementlar e‘tiborga sazovor bir qator xususiyatlarga ega: 
1.
 
ular elektronlar jufti hisobiga hosil bo‗ladigan mustahkam kovalent bog‗larni hosil qila 
oluvchi elementlar ichida eng engillaridir (kovalent bog‗lar mustahkamligi elementlarning atom 
massalariga teskari proporsionaldir); 
2.
 
bir-birlari bilan juda oson o‗zaro ta‘sirlashadi; 
3.
 
azot, kislorod, uglerod bir bog‗ va qo‗sh bog‗ hosil qila oladi, shu sababli ulardan hosil 
bo‗ladigan birikmalar soni keskin ortadi; 
4.
 
uglerod boshqa uglerod atomlari va azot bilan uchbog‗ hosil qila oladi; 
5.
 
uglerod  -  uglerod  bog‗lari  hosil  bo‗lishi  hisobiga  juda  ko‗p  sondagi  turli  xil  organik 
molekulalar shakllanadi; 
6.
 
har  bir  uglerod  atomi  atrofida  juftlashmagan  elektronlar  hisobiga  tetraedrik 
konfiguratsiya  vujudga  kelgani  uchun  uglerod  birikmalari  turli  xildagi  uch  o‗lchamli  tuzilishga 
ega. 
SHuningdek,  universal elementlar tushunchasi ham mavjud. Ularga N, H, Fe, K, O, Na, 
S, C  va  P kiradi. Ular tirik hujayralarning har qanday turi uchun struktur-funksional ahamiyatga 
ega  bo‗lgani  uchun  universal  elementlar  deyiladi.  Boshqa  elementlar  (mikro  va 
ultromikroelementlar) ahamiyati kamroq deb qaraladi; Cu, Co, Na, Ce, Mn, Mo, Zn, Se, Ni, W. 

---