Toshkent farmatsevtika instituti ekologiya va mikrobiologiya

53 
 
Katta  bo‗lmagan  molekulalar  va  ionlar  hujayralarda    modda  almashinuvining    optimal 
darajasini    ushlab  turadi,  ular  mikroorganizmlar    osmoregulyasiyasiga  sezilarli  hissa    qo‗shadi.  
Agar  hujayra  ichidagi  osmotik  bosim  tashqi  bosimdan  kam  bo‗lsa,  unda  suv  hujayradan  chiqib 
ketadi,  sitoplazma  hajmi    kichrayadi  va    hujayra  membranasiga  ziyon  etkaziladi.    Gram  musbat 
bakteriyalarda  hujayra  devori    bu  holda  hujayra  membranasidan  orqada  qoladi.    Bu  jarayon  
plazmoliz    deyiladi.  Suvli  eritmalarda  moddalar    (elektrolit  va  noelektrolitlar)    har  xil 
osmolyarlikni  ko‗rsatadi.  Osmolyar  deb    ideal  noelektrolitning  bir  molekulyar  eritmasiga  
aytiladi,  uning osmotik bosimi  0ºS  da 2986,4  Pa,   suvning  muzlash haroratida esa  1,86 ºS ga  
pasaygan. 
Qoidaga ko‗ra,  hujayra ichidagi  osmolyarlik  har  doim   muhit  osmolyarligidan  baland,  
bu  esa  hujayralarda    kaliy    ionlari    yig‗ilganligiga    bog‗liq.    Dengiz  bakteriyalari  natriy 
ionlarining  yuqori  konsentratsiyasiga  muhtojligini  ular  transport    mexanizmlarining    normal 
funksiyasini    ta‘minlaydi,  fermentlar  faolligi  va  stabilligini  ushlab  turadi.  Hujayra  ichi  
konsentarsiyasining  doimiyligi tashqi muhitda kaliy ionlarining past  konsentratsiyasi  sharoitida  
ham    membranada    lokallash      maxsus    faol  transport    tizimlari  harakati  hisobiga  ta‘minlanadi. 
Mikroorganizmlarni  laboratoriya  va  ishlab  chiqarish    sharoitlarida  o‗stirish  amaliyotida  
vodoprovod    suviga  sterilizatsiyadan    oldin  asosiy    element  va  mikroelementlar    qo‗shiladi, 
ultramikroelementlar    har    doim  bu  sharoitda  ishlatiladigan  suvda    yoki  boshqa    noorganik 
tuzlarda    bo‗lishiga  amindir.  Ayrim  maxsus    tajribalardagina    hamma  elementlar  kimyoviy  toza 
ingridientlar holida distillangan   suvga kiritiladi.  Ko‗rib chiqilgan kichik molekulalardan  (N
2
O, 
SO
2
, N
2 
,  noorganik tuzlar)  oraliq  birikmalar va  qurilish  hamda bloklari  hosil qilinib ular ham 
kichik razryadga kiradigan molekulalarga tegishliqilinadi. 
Organik  kislotalar      oraliq  birikmalari  singari  qurilish  bloki  biosintezi  uchun    bosh 
material bo‗lib hisoblanadi (aminokislotalar, glitserin, yog‗ kislotasi, mononukleotidlar, monoz va 
past  oligoz  yoki    oddiy  qandlar).    SHunday  sirka  va  malon  kislotalari  glitserin  hamda  yog‗ 
kislotalari    sintezi  uchun    hujayralarda  ishlatiladi;  palmitin  kislotasi  boshqa  hamma    yog‗ 
kislotalari  uchun    bosh  asoschisi  bo‗lib  qoladi    (olein,  stearin,  laurin  va  boshqalar)    yoki  ular 
aldegidlari;  glitserin  lipidlar  tarkibiga kiradi. 
Oltingugurt  atomi  ayrim  aminokislotalarda    kichik  oltingugurtga  ega  molekulalarning 
noorganik    qatoridan  ekzogen    kelib  chiqishga  ega.  Keyinchalik  u  fermentativ    reaksiyalar  
yordamida    aminokislotalarning    molekulalaridan  boshqalariga  ko‗chib  yurishi  mumkin. 
Masalan, sistein  zanjiri  serindan,  oltingugurt esa  metionindan kelib chiqqan. 
Pirouzum    kislotasi  almashish    jarayonlarida  asosiy  mahsulot    hisoblanadi,  ular  ko‗p 
geterotrofli    mikrorganizmlar  uchun uglerod  manbai  singari   glyukoza  o‗zgarishiga  bog‗liqdir.  
Gap avvalo, makroergik bog‗li 
Fosfor  unga    ATF  dan    qo‗shiladi,    ATF    da  esa  –  ekzogen  noorganik    fosfatdan.  
Geterotrof  turdagi  qator  organizmlarda  piruvatning  oddiy  kichik  molekulalardan  birlamchi 
sintezi uning ko‗plab aminokislotalardan hosil bo‗lishi orqali ro‗y beradi. 
YOg‗ kislotalari hujayra membranalaridagi lipidlarning tarkibiy qismi, ular erkin lipidlar 
holida  har  xil  mikroorganizmlar  hujayrasida  joylasha  oladi.  YOg‗  kislotalari  formulalarida 
uglerod  atomlari  arab  raqamlari  bilan  belgilanadi,  raqamlash  karboksil  guruhdan  boshlanadi, 
ikkinchi uglerod atomini 

, uchinchisini – 

, uglerod zanjirining oxirgi uglerod atomi (SN
3
) – 

;  
qo‗sh  bog‗lar   belgi  bilan ko‗rsatiladi. 
Oddiy qandlar yoki  monozalar va quyi oligozalar. Dastlabki kichik biomolekulalarga 
triozalar,  tetrozalar,  pentozalar,  geksozalar,  geptozalar,  oktozalar,  dekozalar  kabi  monozalar 
kiradi.  Eng  sodda  trioza  glitserin  aldegididir;  tetrozalarga  umumiy  formulasi  NO–N
2
S–
(SNON)
2
–SNO bo‗lgan eritroza va treoza; pentozalarga riboza, arabinoza, ksiloza, liksoza NO–
N
2
S–(SNON)
3
–SNO; geksozalarga alloza, altroza, glyukoza, mannoza, guloza, idoza, galaktoza, 
talozalar NO–N
2
S–(SNON)
4
–SNO kiradi va hokazo. 
Ayrim monozalarda birlamchi spirt guruhi vodorodga almashinadi. Ko‗pgina bakteriyalar 
va ayrim zamburug‗lar polisaharidlari tarkibida fukoza yoki 6–dezoksigalaktoza bo‗ladi. 

---

54 
 
Oddiy  qandlar  etishmasligida  (katabolitlar)  hujayrada  sAMF  konsetratsiyasi  ko‗tariladi, 
etarli  yoki  ko‗p  sonli  qandlarda  sAMF  konsentratsiyasi  pasayadi.  sAMF  ahamiyati  katabolit 
repressiyasida  ayniqsa  ifodalangan.  sAMF  dan  tashqari  hujayralarda  sGMF  va  sSMF  yasaladi, 
ular asos xili bo‗yicha farqlanadi, S
1 
ribozalarga bog‗lanadi. Ayrim hollarda sGMF  sAMF ning 
antogonisti bo‗lib chiqadi. 
Ko‗p bakteriya va zamburug‗lar vitamin V
2 
sintez qiladi. Ammo ayrim mutant achitqilar 
ayrim bakteriyalar (masalan, Lactobacterium species) uni tashqaridan  qo‗shishga  muhtoj. 
Riboflavin  FMI  va  FAD  kofermentlari  asoschisi  bo‗lib  xizmat  qiladi.  FMN  va  FAD  ga 
ega  Fermentlar,  oksidlanish-qaytarilish  reaksiyalarida  qatnashadi  va  oksidlanish  fosforillashda 
elektronlarni tashiydi. 
 
Adabiyotlar: 
 
1.
 
Muhamedov  E.M.,  Eshboev  E.X.  Mikrobiologiya,  immunologiya,  virusologiya.  T., 
―O‗zbekiston milliy ensiklopediyasi‖ Davlat ilmiy nashriyoti. 2002. 
2.
 
Vorobyov A.A., Bыkov A.S. «Mikrobiologiya». M., izd-vo «Vыsshaya shkola». 2003. 
3.
 
CHurbanova I.N. Mikrobiologiya. M., idz-vo «Vыsshaya shkola». 1987. 
4.
 
Mustaqimov  G.D.  O‗simliklar  fiziologiyasi  va  mikrobiologiya  asoslari.T.,  ―O‗qituvchi‖ 
nashriyoti. 1978. 
5.
 
Elinov N.P.‖ Ximicheskaya mikrobiologiya‖ M., izd-vo «Vыsshaya shkola». 1989. 
 
Mavzu: Xujayra devori va bakteriyalarning tuzilishi farqlari 
 
 Ma‘ruzadan maqsad: Bakteriyalarning xujayra devoridagi tarkibiy qismlari va ularning 
miqdori bo‗yalishdagi axamiyati  xaqida tushuncha beriladi. 
 
Ma’ruza rejasi:  
 
1.
 
Mikroorganizmlarning xujayra devoridagi asosiy moddalari  to‗g‗risida ma‘lumot. 
2.
 
Xujayra devoridagi lipid, polisaxarid va oqsil moddalari tarkibi va toksin ishlab 
chiqarishdagi vazifasi. 
3.
 
Xujayra devori tarkibi xisobiga bo‗yash usulida gram manfiy va gram musbat 
bo‗yalishini aniqlash.   
 
Hujayra  devori  mikroorganizmlar  evolyusiyasining  ma‘lum  bir  bosqichida  hosil 
bo‗lgan.  Arxeobakteriyalarda  kimyoviy  tarkib  boshqa  prokariot  hujayra  devorlaridan 
sezilarli  far qlanishi  qa yd  qilingan.  Mikroorga nizmlar  evolyu siyasini  huja yra ning 
univer sal  ta shkil  etilga nligi  va   quyida gi  qa torda  differensiatsiyalanadi  deb  shartli 
ravishda  qabul  qilib:  faglar  va  viru slar 

  bakteriyalar 

  achitqilar 

  mitselial 
zamburug‗lar 

  suv  o‗tlari  (o‗simliklar) 

  sodda  hayvonlar,  shuni  ta‘kidlash  za ru r k i, 
fa gla r ,  viru sla r  va   sodda   ha yvo nla r  h u ja yra   de vori ga   e ga   e ma s  ( fa gla r  va  
vir u sla r  u ni  s i n t e z l a y   o l m a y d i ,   s o d d a   h a y v o n l a r   e s a   s h u   qobiliyatni  yo‗qotgan). 
Arxeobakteriyalar  (metan  hosil  qiluvchi  bakteriyalar,  obligat  galofil  bakteriyalari  va 
termoatsidofil  bakteriyalar)  bakteriyalarga  xos  bo‗lgan  peptidoglikan  murein  karkasiga  ega 
emas.  Faqat  ularning  ayrim  turlari  DAP  o‗rniga  atsetilqand  va  L-aminokislotalar    saqlaydi, 
ularda D-aminokislotalar bo‗lmaydi. 
Bakteriyalardan  mitselial  zamburug‗larga  o‗tishda  peptidoglikan  molekulalari 
soddalashganligi  kuzatiladi.  Agar  grammusbat  bakteriyalar  hujayra  devorida  peptidoglikan 
ko‗p  qavatli  bo‗lsa,  grammanfiy  bakteriyalarda  bir  qavatlidir.  Gram  ma‘lumotlariga  ko‗ra 
bakteriyalarning gramm bo‗yicha  bo‗ ya l i s hi   p e pt i d og l i k a n  bi l a n  bo g‗ l i q .   A c hi t qi  
organizmlari    va    ipsimon    zamburug‗lar    murein    karkasga  ega  emas.  Ularda  bu  karkas 

---