Toshkent farmatsevtika instituti ekologiya va mikrobiologiya

57 
 
virulentligi  M-proteinlar  bilan  bog‗liqdir.  M-proteinlar  bilan  assotsirlangan  T -  va  R-
proteinlar  ahamiyati  hozircha  aniqlanmagan.  Grammanfiy      bakteriyalarda  bu  gidrofil 
moddalar  uchun  kanallar  tuzuvchi  oqsil  globulalar  -  matritsa  proteinidir  (fosfolipidlarga 
qarang).  Major  va  minor proteinlar ajratiladi.  Birinchilari  kodlovchi  struktura  genlarga  
ko‗ra  A  manfiy,  S  manfiy  va  F  manfiylarga  ajratiladi,  ularning  molekulyar  massasi  30000-
42000  Da  ga  teng.  Major  bo‗lgan  manfiy  A-protein  F-pililar  yordamida  konyugatsiya 
jarayonida    akseptor  bo‗lib  xizmat  qiladi;  manfiy  F  va  manfiy  S-protein  (porin)lar  
peptidoglikanlar  bila n  komplek slar  hosil  qiladi,  shu  bilan  grammanfiy  bakteriyalar 
hujayra devorida strukturalar integralligini tasdiqlab, hujayra devorining gidrofil poralarini 
shakllanishida  qatnashadi.  Manfiy  F  va  manfiy  S  oqsillari  o‗rtasida  immunologik 
qardoshlik mavjud. 
Bakteriyalarda 10  dan 20  gacha  minor  proteinlar  mavjud.  E.SoLI  da  bfe
v
,  cir
v
,  cit, D, 
tonA
v
 va boshqa minor oqsillar  ma‘lum (bundan tashqari hujayra devorida mannozaga spetsifik 
bo‗lgan  lektin  topilgan).  Hujayra  bo‗linishida  minor  oqsillar  turli  moddalarni  bog‗laydi  yoki 
DNK  replikatsiya  jarayonida  ishtirok  etadi;  ayrimlari  kolitsinlarni,  toq  va  juft  T -f a g la r ni  
retseptirlaydi,  t o n - A
v
  o q s i l i  e s a   q o ‗ s h i m c h a   a l b o m i t s i n   antibiotigidir.Grammanfiy 
bakteriyalar hujayra devorlari oqsillari orasida ko‗pgina fermentlar aniqlangan: asparaginaza, 
adenazin-5-fosfataza, 
ADF-glyukozapirofosfataza, 
glyu-koza-6-fosfataza, 
dezoksiribonukleaza, nordon  fosfataza, laktat-degidrogenaza, 5-nukleozidaza, ribonukleaza, 
suksinat-degidrogenaza,  uridin  5-fosfataza,  fosfo-glyukoizomeraza,  fos fodie ster a za , 
fos fotr a nsfer a za ,  ishqoriy  fosfataza,  endonu k lea za. B akteriyalar  Hujayra  devoridan 
shartli  ravishda   ajratilgan,  protein  qavat  uning  sturkturasiga  kiruvchi  oqsil  molekulalariga 
ko‗ra  turli  tumandir.  Lipopolisaharid  (lipoglikan)-glikokonyugat  grammanfiy  bakteriyalar 
hujayra  devori  saqlaydi.  Topologik  jihatdan  u  fosfolipid  qavatidan  tashqarida  joy  egallaydi.  
Lipopolisaharid  uch  qismdan  iborat:  A  lipidi,  kor  va  termina l  tria oz  bloki.  Lipid  A  
fosfodiefir  bog‗lar  orqali  peptidoglikan  bilan  bog‗langan.  Korning  10  ta  monozi 
asosan  bir  tipda  (masalan,  Enterobacteriaceae  va  Pseudomonadaceae  oilasiga  kiruvchi 
bakteriyalar),  triaoz  bloklari  turga  xos  spetsifiklikka  ega    va  ichak  bakteriyalar  O-antigenining 
determinant  guruhlari  hisoblanadi.  Agar  hujayralar  lipopolisaharidlarning  O-spetsifik  zanjirlar 
sintezini  katalizlovchi  fermentlarni  o‗zlarida  tutmasa,  u  holda  g‗adir-budir  yoki  R-shaklli 
koloniyalari  ko‗rinishida  (ingl.roudh  -  dag‗al,  g‗adir-budir)  o‗sadi.  Agar  lipopolisaharidda  faqat 
turga  xos  spetsifik  bo‗lgan  oligosaharid  bloki  bo‗lmasa,  u  holda  bunday  mikroorganizm  R11 
mutantga  tegishli,  agar  bu  holda  ham  N-atsetilglyukozamin  bo‗lmasa,  bu  Rl  mutant  bo‗ladi. 
Umuman bakterial hujayraning tashqi bakterial yuzasi 30-40% lipopolisaharid bilan qoplanadi. 1 
mkm
2 
tashqi  membranaga  10
5
  lipopolisaharid  molekulasi        to‗g‗ri  keladi.  Ja‘mi  hujayra 
liposaharid  massasida  1  ta  hujayraga  to‗g‗ri  keladi  3,4·106  yog‗  kislota  qoldig‗i.  Fosfolipid 
qoldiqlariga  taqqoslaganda  esa  (2,9·106  1  ta  hujayraga  to‗g‗ri  keladi).  Hujayra  devorida 
lipopolisaharidlar bo‗lmaganda, ular o‗rnini  fosfolipidlar qoplashi kuzatiladi. Bularning barchasi 
hujayraning  tashqi  muhit  o‗zgaruvchanligiga  yuqori  moslashuvchanligini  ta‘minlaydi. 
Lipopolisaharid  molekulalari  Fosfolipidlarga  solishtirganda  kamroq  bo‗lsa  ham  yon  tomonga 
siljish  xususiyatiga  ega.  Ularning    hujayra  membranasidan  hujayra  devoriga    translokatsiyasi 
mumkin.         Grammanfiy bakteriyalar lipopolisaharidlari t o k s i k l i k d a n  t a s h q a r i   p i r o g e n  
f a o l l i k k a  
h a m  
e g a .  
Amaliyotda 
enterobakteriyalarning 
ma‘lum 
turlari 
va 
psevdomonaslardan  olingan  pirogenallar  qo‗llaniladi. Pirogenlar  makroorganizmlarda  ko‗p 
kanalli effektorlar  bo‗lib, tana haroratining  yuqori ko‗tarilishi, vazomator (lotincha vasomotor
 
tomir  harakatlovchi)  o‗zgarishlar,  modda  almashinuvining  buzilishi,  ichki  a‘zolarda 
g e m o r r a g i ya la r  
( l o t i n c ha  
ha e m o rr h a gia  
-  
q o n  k e t i s h) ,   infeksion  kasallik 
qo‗zg‗atuvchilariga organizm chidamligining o‗zgarishini va hokazolarni keltirib chiqaradi. 
 
 

---

58 
 
Adabiyotlar: 
 
1.
 
Muhamedov E.M., Eshboev E.X. Mikrobiologiya, immunologiya, virusologiya. T.,.  
2.
 
Vorobyov A.A., Bo`kov A.S. «Mikrobiologiya». M., izd-vo «Vo`sshaya shkola». 2003. 
3.
 
Pyatkin  N.D.,  Krivoshein  Yu.S.  Mikrobiologiya  va  immunologiya.  M.,  izd-vo 
«Meditsina» 1980. 
4.
 
Sinyushina  M.N.,  Samsonova  M.N.  Rukovodstvo  k  laboratorno`m  zanyatiyam  po 
mikrobiologii. M., 1981. 
5.
 
Timakov V.D., Livashev V.S., Borisov L.B. Mikrobiologiya. M., 1983. 
6.
 
Churbanova I.N. Mikrobiologiya. M., idz-vo «Vo`sshaya shkola». 1987.  
7.
 
Mustaqimov G.D. O‗simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari.T., ―O‗qituvchi‖ 
nashriyoti. 1978. 
8.
 
Elinov N.P.‖ Ximicheskaya mikrobiologiya‖ M., izd-vo «Vыsshaya shkola». 1989. 
 
Mavzu: Bakteriyalarning doimiy bo‗lmagan kiritmalari va ularning bakteriyalardagi 
xususiyatlari. Bakteriyalarning nafas olishi 
 
 Ma‘ruzadan maqsad: Bakteriyalarning doimiy bo‗lmagan kiritmalari va ularning 
bakteriyalardagi xususiyatlari,bakteriyalarning nafas olish turlari xaqida tushuncha beriladi. 
 
Ma’ruza rejasi:  
1.
 
Bakteriyalarning doimiy bo‗lmagan kiritmalari va ularning bakteriyalardagi 
xususiyatlari. 
2.
 
Bakteriyalarning nafas olishi. 
3.
 
Nafas olishda bakteriyada bo‗ladigan jarayonlar. 
4.
 
Spora, kapsula va xivchinlarning bakteriya uchun axamiyati. 
 
Kapsulalar.  Mikroorganizmlarning  kapsulalari  kimyoviy  tarkibi  va  shakli  jihatdan 
farqlidir.  Ularni  tuzilishiga  ko‗ra  uch  guruhga  bo‗lish  mumkin:  1)  mikrokapsulalar  –  hujayra 
devoridan  kapsulalarga  o‗tuvchi  strukturalardir,  ular  grammanfiy  bakteriyalarga  xos  bo‗lib, 
lipoglikanlar(lipopolisaharid)  va  oqsillardan  tashkil  topgan,  yorug‗lik  optik  usullarida  aniqlab 
bo‗lmaydi. 
2)  makrokapsulalar  -  mikrokapsulalardan  shilliqga  boy  bo‗lgan  o‗tuvchi  strukturalar. 
R.Burri yoki R.Burri-X.A.Ginsa usulida negativ bo‗yalganda yaxshi ko‗rinadi. 
3)  shilliqlar  struktur  jihatdan  makrokapsulalarni  eslatadi,  lekin  nisbatan  diffuzroq,  oziq 
muhitida individual shaklda oson to‗planadi. 
Kapsulalar  suvli  faza  va  uglevod  tabiatli  polimerlardan  tashkil  topgan.  Kapsula  materiali 
turli 
mikroorganizmlar-bakteriyalar  (klebsiellalar, 
pnevmokokklar,  streptokokklar  va 
boshqalar), achitqi organizmlar, makromitsetlarda hosil bo‗ladi. 
Kapsulaning  tuzilishi  harakteridan  qat‘iy  nazar    polisaharidlar  kimyoviy  tuzilishi 
jihatidan  qoidaga  ko‗ra  blokli  bo‗ladi.  Kapsulaning  universal  vazifasi  -  himoyadir. 
Patogen  mikroorganizmlar  k a psu la la ri  k o‗ pincha   in  vivo     yok i     in  vitro  a s osiy  
kultivirlash  sharoitlarida   a niqla na di .  Masalan,  pnevmokokklar  va  k u ydirgi  mikr obi 
ma k roor ga nizmga  tu shga nda  ya qqol k a psu la la rni sh akllantiradi. 
Saprofit turlarida kapsulalar  noqulay  (past harorat, qurg‗oqchil geografik regionlarda 
va  hokazo)  muhitlarda  hujayraning  saqlab  qolinishini  ta‘minlaydi.  Asosiy  funk siyadan  
tashqari  hujayra  ichida  namlikni    saqlab  qolishga  (gidrat  qobiq  hosil  qilish),    ayrim 
tuzlarni  eritish  va  hu ja yra   ichiga   o‗tka zish,  a niq  struk turalarni  ta nish,  masalan, 
o‗simliklarda u bilan simbiotik o‗zaro munosabatda bo‗ladi va boshqalar. 
Eukariotlar  hujayra  membranasi  prokariotlar  hujayra  membranasi  bilan  kimyoviy 
tarkibi  va  kelib  chiqishi  prinsipial  bir  xil  bo‗lib,  yuksak  ixtisoslashgandir.  Aynan 
endoplazmatik  retikulum  hisobiga  kompartmentalizatsiyasi  biosintez  reaksiyalarining 

---