Toshkent farmatsevtika instituti ekologiya va mikrobiologiya

41 
 
ekanligini  bilish  va  shu  bilan  birga  o‘zini  bu  yuqumli  kasallikdan  ximoya  qilishni  ta‘minlashi 
kerak bo‘ladi. 
 
1.4 Mikroorganizmlar klassifikatsiyasi. 
Mikroblar morfologiyasi. 
Bakteriyalar  -  (yunoncha  cuz  bulib,  bacterion  -  tayokcha  demakdir)  bir  xujayrali, 
xlorofilsiz.mikroorganizmlar bulib, asosan bulinib kupayish xususiyatiga ega. 
Bakteriyalar  -bir-birolaridan  shakllariga  karab,  surtmada  joylanishiga  karab,  katta  - 
kichikligiga karab fakrlanadi. 
Shakliga  karab  -  bakteriyalar  sharsimon,  tayokchasimon  yoki  silindrsimon  (asl 
bakteriyalar) burama bakteriyalar, spirallilarga bulinadi. 
Bundan tashkari, tayokchasimon bakteriyalar xam mavjuddir. Tayokchasimon bakteriyalar 
yoki asl bakteriyalar (yunoncha cuz bulib ayepa-tayokcha demakdir) silindrsimon shaklda bulib, 
bu  bakteriyalar  xam  katta-kichikligiga,  surtmada  joylanishiga,  tayokchani  uchining  kurinishiga 
karab bir-biridan fark kiladi. Katta-kichikligiga karab (razmer) bakteriyalar kuyidagi guruxlarga 
bulinadi: 
juda mayda- 0,1-1,0 mkm (kuk yutal kuzgatuvchisi) 
B) mayda- 1,2 mkm (brutsullyoz, tulyaremiya kuzgatuvchisi) 
urtacha- 10 mkm (ichak tayokchasi va boshkalar) 
G) katta, yirik -10, undan yukori (kuydirgi kasalligini kuzgatuvchisi) 
Surtmada  joylanishiga  karab:  yakka-yakka  bulib  joylashadi,  juft-juft  bulib  joylashsa  - 
diplobakteriyalar,  agar  spora  xosil  kilsa  diplobatsillalar  deb  ataladi,  bakteriyalar  surtmada 
zanjirsimon  bulib  joylashsa,  streptobakteriyalar  deb  ataladi,  agar  spora  xosil  kilsa 
streptobatsillalar deb ataladi, tayokchaning uchini kurinishiga karab xam xar xil bulishi mumkin 
(misollar keltiriladi). 
Bakteriyalarni  kattaligi  mikronlarda  o‗lchanadi  (1-1000).  Mikroblar  0,15  mkm  45  mkm 
gacha bulishi mumkin. 
Bakteriyalarning 
morfologiyasini 
o‗rganish 
meditsina 
mikrobiologiyasining  amaliy  mashgulotlarida  katta  axamiyatga  ega  bulib,  patogen 
mikroblarni  ajratib  olishda  va  ularni  bir-biridan  farklashda  (diffirintsirofka)  va  ba'zi 
bakteriyalarni morfologik belgisini urganib, shu kasalikka diagnoz kuyishda xizmat kiladi. Shuni 
esda  saklash  kerkakki,  ba'zi  xollarda  tashki,  muxit  ta'sirlari  natijasida  bakteriyalar  uz  shaklini 
uzgartiradi,  bu  xodisani  polimorfizm  xodisasi  deb  ataladi  va  fenotipda  namayon  buladi. 
Bakteriyalarning  bu  xususiyati  mikrobiologiya  fanining  Amaliy  mashgulotida  katta  axamiyatga 
egadir. Bakteriya xujayrasi asosiy xujayra elementlaridan tuzilgan : 
-Bakteriyaning tashki yopkich kavati 
-Tsitoplazma 
-Nukleoid 
Tashki  yopkich  kavati  -  kapsuladan,  xujayra  devoridan  va  sitoplazmatik  membranadan 
iborat. 
Kapsula 
asosan 
mikrokapsula 
va 
makrokapsuladan 
iborat. 
Mikrokapsula 
mukopolisaxaridlardan  iborat  bulib  mikrofibrillalar  kurinishida  buladi  va  xujayra  devoriga 
maxkam yopishgan. 
Makrokapsula  -  tashki  kavat  bulib  polisaxaridlardan  tashkil  toptan.  Xamma  bakteriyalar 
kapsula  xosil  kilmaydi.  Kapsulani  murakkab  buyash  usullaridan  Ginsa -Burri  usulida  buyab 
urganiladi. Kapsula uziga buyokni kabul kilmaydi, chunki kup kismini suv tashkil kiladi. 
Prokoriot xujayralarini asosiy belgilaridan biri membrana bilan ichki sitoplazma urtasidagi 
tusikliklarini yukligidir. Prokariot xujayralari xam bir xujayrali organizmlar bulgani bilan, ularni 
tuzilishida eukariot xujairalaridan kator xususiyatlari bilan fark kiluvchi strukturalari mavjud. 
Xujayra devori. Bakteriyalarni xujayra devorini vazifasi va xususiyatlari. 
Bakteriyaga ma'lum bir shaklni beradi. 
Bakteriyani tashki muxit faktorlaridan ximoya kiladi. 

---

42 
 
Bakteriyadagi metobolitik jarayonlarga katnashadi. 
Xujayra  devori  yuzasida  bakteriofaglar,  bakteriotsin  va  sezgir  xujayralarga  nisbatan 
retseptor  va  strukturalar  mavjud,  bularga  bakteriofaglar  adsorbtsiyalanishi  yoki  bakteriyalar 
sezgir xujayralarga birikishi mumkin. 
Xujayra devori oksillari, polisaxaridlari bakteriyalarni antigenlarni xosil bulishida (O va V 
i) katnashsa, yoglari esa xujayra parchalanganda endotoksinga aylanadi. 
Xujayra  devori  turli  bakteriyalarda  turli  tuzilishga  ega  bulib,  uziga  buyoklarni  kabul 
kilishiga karab ikki guruxga bulinadi gram(-), gram(Q). Bakteriyalarni bu xususiyatini tinktorial 
belgisi deb ataladi. 
Xujayra devorini asosini peptidoglikan (murein) tashkil kiladi. 
Pentidoglikan  geteropolimer  bulib  ketma-ket  keluvchi  disaxarid  guruxlaridan  tarkib 
topgan. Pepditoglikan asosini N- atsetil glyukozamin va N-atsetil muram kislotasi tashkil kiladi, 
bundan  tashkari  peptidoglikan  tarkibida  teyxoy  kislotasi  Mg  ionlari  va  fakat  prokoriot  xujayra 
devorida  uchrovchi  diaminopimelin  kislotasi  uchraydi.  Xujayra  devori  xamma  bakteriyalarda 
xam bir xil tuzilishga ega emas. 
Gram musbat bakteriyalarni xujayra devori oddiy tuzilgan, lekin boshkalarga nisbatan kalin 
va  kuchlirok  xisoblanadi.  Asosan  kup  kavatli  pentidoglikandan  (90%)  tarkib  topgan,  tarkibida 
suvda  eruvchi  teyxoy  kislota  polimeri  uchraydi.  Teyxoy  kislotasi  (yunoncha  teichos-  devor) 
xujayra  devorini  ba'zida  50%  kuruk  massasini  tashkil  kiladi.  Ikki  xil  formasi  uchraydi  - 
ribitolteyxoy  va  glitsirinteyxoy  kislotasi.  Xar  bir  tur  bakteriyani  xujayra  devorida  fakat  bir 
tipdagi  teyxoy  kislotasi  uchradi  va  gram  (Q)  bakteriyalarni  yuza  antigenini  xosil  kiladi.  Gram 
(Q)  bakteriyalarini  xujayra  devori  lipopolisaxaridlar  tutmaydi,  lekin  turli  oksil  strukturalari 
tutishi  mumkin.  Gram  usulida  buyalganda  gram(Q)  bakteriyalar  gentsion  violet  teyxoy  kislota 
bilan  Mg  ionlari  ishtirokida  mustaxkam  spirtda  erimaydigan  kompleks  xosil  kiladi  va  uziga 
fuksinni kabul kilmaydi xujayra siyox (binafsha) rangda buyaladi. 
Gram maifiy bakteriyalarni xujayra devori, gram (Q) bakteriyalarga nisbatan yupka bula di, 
xujayra  devorida  peptidoglikan 20% oshmaydi, urtacha 10-12% buladi,  peptidoglikan  tarkibida 
teyxoy  kislotasi  uchramaydi,  peptidoglikan  gr  (-)  bakteriyalarda  xujayra  devoriga  forma  beradi 
(rigidnost).  Asosan  gr  (-)  bakteriyalarni  xujayra  devori  3  kavatdan  iborat,  sitoplazmatik 
mebranadan  keyin  peptidoglikan  kavat,  fosfolipidli  oksilli  kavat  va  lipopolisaxaridli  (LPS), 
tashki kavat. Shuning uchun bu gurux bakteriyalar gram usulda buyalganda gentsian violet bilan 
kompleks  xosil  kilmaydi  va  spirtda  gentsion  violet  rangsizlanib  ketadi,  kayta  funksinni  kabul 
kilib kizil rangga buyaladi. 
Bakteriyalarni  gram  usulda  buyalishi  juda  muxim  apamiyatga  ega  bulib  haMMa 
bakteriyalar  gram  usulida  buyalishiga  karab  ikki  rypyhra  gram  (-)  va  gram(Q)  bakteriyalarga 
bulinadi. 
Bakteriyalarni bunday buyalishi ularni tinktorial xususiyati deb aytiladi. 
Tsitoplazmatik  membrana  (TsM)  tuzilishi  boshka  xujayralar  SMsi  tuzulishidan  fark 
kilmaydi. Asosiy funktsiyasi. 
Tsitoplazma. Bakteriyalarni sitoplazmasi bakteriyalarni xayot faoliyati uchun zarur bulgan 
kalloid matriksdan (DNK, ribosoma, granulalar) va kalloid fazadan (eruvchan fermentlar, RNK, t 
RNK, m RNK) iborat. 
Osmatik bosimni bakteriya xujayralarida shakllantiradi. 
Bakteriyalarni oziklanishida va nafas olishida katnashadi. 
Bakteriyalarni bulinishida va spora xosil kilishida katnashadi. 
Bakteriyalarning SM si buralib sitoplazmaga kirib mezasomalarni xosil kiladi. 
Genotin  sitoplazmada  xalkasimon  DNK  kurinishida  nukleoid  deb  ataladi,  yoki  bakterial 
xromasoma  deb  yuritiladi.  Bakteriyani  kuruk  ogirligini  2-3%  tashkil  kiladi.  Ribosomalar  - 
Bakteriyalarda  70  S  tipida  uchraydi,  sitoplazmada  sochilib  yotadi.  Ularni  soni  500  dan  50000 
gacha bulishi mumkin. 

---