Toshkent farmatsevtika instituti farmakognoziya kafedrasi "botanika" fanidan o

81 
 
1.  Ildiz  qini  zonasi.  Ildiz  Qini  meristemani  shikastlanishidan  saqlab  turadi.  Hamda 
ildizning  pastga  qarab  erni  yorib  o‘sishga  imkoniyat  yaratib  beradi.  Ildiz  qini  hujayrasida 
kraxmal bor. Kraxmallar o‘z og‘irligi bilan ildizning tikka va to‘g‘ri o‘sishiga yordam beradi. 
2.  Bo‘linuvchi  zona.  Bu  zonada  meristema  joylashgan  meristema  xujayralari  oddiy  yoki 
kariokinez  yo‘lida  bo‘linib  ko‘payib  turadi.  Bu  bo‘linuvchi  xujayralarda  vakuola  bo‘lmaydi, 
yadro xujayralarining markaziga joylashgan. Bu zonaning kattaligi 2 mm oralig‘ida bo‘ladi. 
3.  Usuvchi  zona.  Bu  zonada  xujayralar  bo‘linishdan  to‘xtab  o‘sa  boshlaydi.  O‘suvchi 
zonadagi  xujairalarda vakuolalar paydo bo‘lgan  o‘ladi. Bo‘linuvchi  zona bilan o‘suvchi  zona 
birgalikda 3-4 mm kattalikda bo‘lib bular ildizning o‘suvchi nuqtasi deb ataladi. 
4. Shimuvchi zona yoki ildiz tuklari xosil bO‘luvchi zona. Bu zonada birinchi marotaba 
to‘qimalar vujudga keladi. Bu zonaning kattaligi bir necha sm bo‘ladi. Ildizning epidermasidan 
tuklar o‘sib chiqadi. Ildiz epidermasini epiblema ham deb yuritiladi. Epidermis xujayralarining 
po‘sti yupqa, piktin moddasi bilan qoplangan. 
 
 
A. Bug‘doy ildizining uzunasiga kesimi. 
1 - ildiz qini, 2 - meristema, 3 - dermatogen, 4 - periblema,  
5 - pleroma, 6 - epiblema, 7 - birlamchi po‘stlok, 8 - markaziy silindr, 9 - tukcha, a - 
ximoya zonasi, b - bo‘linish zonasi,  
v -o‘sish zonasi, g- surish zonasi. 
 
Ildiz  epidermisida  kutikula  qavati  va  ustitsalari  bo‘lmaydi.  Epidermisdan  o‘sib  chiqqan 
tuklar  bir  xujayrali  o‘simtalar  bo‘lib,  uzunligi  0,16  mm  dan  1sm  gacha  bo‘ladi.  Tuklarning 
umri qisqa bO‘ladi. Oz muddat kechiruvchi organlar efemer organlar deyiladi. Tuklar faqat 10-
20 kun hayot kechiradi,  lekin ularning miqdori juda ko‘p bo‘ladi. M: Jo‘xori ildizining 1mm 
520  sathida  425  ta,  no‘xatda  232  ta  tuk  bor.  Ildiz  tuklari  tirik  bo‘ladi.  Tuklar  ildizning 
shimuvchi satxini 5 martada n 20 martagacha ortiradi. Ildiz tuklarining ba’zilari olma, ko‘mir 
kislotalarini  ishlab  chiqaradi.  Ildiz  tuklari  orqali  erdan  suv  va  suvda  erigan  mineral 
moddalarning shimadi. 
Ildizning anatomiyasi 2 ga bo‘linadi. 
1. Birlamchi ildiz anatomiyasi 
2. Ikkilamchi ildiz anatomiyasi 
Bir pallali o‘simliklarning ildizi birlamchi, ikki pallali o‘simliklarning ildizi esa ikkilamchi, 
yosh paytda esa birlamchi bO‘ladi. 
 
BIRLAMCHI ILDIZ ANATOMIYASI. 

---

82 
 
Ildiz  tashqi  tomondan  epidermis  bilan  qoplangan.  Epidermisdan  tuklar  o‘sib  chiqadi. 
Ildizning  shimuvchi  zonasi  kundalang  kesganimizda  ikki  qismdan  iborat  ekanligini  ko‘rish 
mumkin. 
1. Ildizning po‘stloq qismi. 
2. Markaziy silindr qismi. 
Ildizning po‘stloq qismi 3 xil qavat xujayralardan tashkil topgan. 
1. Tashqi qavat - ekzoderma. 
2. O‘rta qavat - mezoderma. 
3. Ichki qavat - endoderma. 
Ekzoderma  -  bir  necha  qator  zich  joylashgan  ko‘p  qirrali  parenxim  xujayralardan  iborat. 
Ekzoderma xujayralari o‘lik bo‘ladi, ya’ni suberin moddasi bilan suqorilib probkalangan. Ikki 
pallali o‘simliklarda epidermis tushib ketib o‘rniga probkahosil bo‘lgunga qadar qoplog‘ichlik 
vazifasini  bajarib  turadi.  Ba’zan  ekzodermada  mexanik  to‘qima  sklerenxima  xalqasi  Ham 
joylangan bo‘ladi. 
Mezoderma-bir  necha  qavat  siyrak  joylashgan  parenxim  xujayralardan  tashkil  topgan. 
Ba’zan  mezoderma  xujayrasida  bo‘shlq  joy  xam  uchraydi.  Bu  bo‘shliq  joyni  aerinxima 
deyiladi.  Mezodermada  suv  va  suvda  erigan  oziq  moddalar  to‘planadi.  Ba’zan  mezodermada 
chiqaruvchi  organ  va  yo‘llar  bo‘ladi.  Mezoderma  oziq  moddalarni  to‘plashdan  tashqari 
o‘tkazuvchanlik vazifasini bajarib turadi. Ildiz tuklari shimib olgan oziq moddalar mezoderma 
orqali markazga o‘tadi. Markazga joylashgan ksilemaning suv naylarga tushgan suv va suvda 
erigan mineral moddalar yuqoriga ko‘tarilib ketadi. 
Endoderma-odatda  bir  qator  ba’zan  ikki  qator  zich  joylashgan  parenxim  xujayralardan 
iborat.  Endoderma  hujayralarning  ichki  va  yon  tomonlari  probkalangan  bo‘lib  faqat  tashqi 
mezodermaga  qaraganda  po‘sti  yupqaligicha  qoladi.  Ba’zi  endodermaning  tashqi  va  ichki 
tomoni  yupqaligicha  qolib  yon  tomon  probkalanadi.  Probkalangan  xujayralar  o‘lik  bo‘ladi. 
Bularning  orasida  ba’zi  xujayralar  probkalanmaydi.  Prokalanmagan  xujayralar  tirikligicha 
saqlanib qoladi. Bu xujayraning endodermaning tirik o‘tkazuchi xujayrasi deyiladi. CHunki bu 
xujayralari  markaziy  silindr  Qismiga  suv  va  suvda  erigan  xoldagi  mineral  moddalar  o‘tib 
turadi. Ildizning markaziy qismi peretsikl deb ataladi.
11
 
Tug‘diruvchi  to‘qimadan  boshlanadi.  Peretsikl  odatda  bir  qator  ba’zan  bir  necha  qator 
bo‘lib  joylashgan  parenxim  xujayralardan  tashkil  topgan.  Peretsikl  xujayralari  kariokinez 
yo‘lda  bo‘linib  ko‘payib  turadi.  Natijada  peretsikldan  yon  ildizlar  o‘sib  chiqadi.  Peretsiklni 
kambiydan  farqi  kambiy  erta  baqordan  kech  kuzgacha  bo‘linib  ko‘payib  turadi.  Peretsikl  esa 
ma’lum  vaqtgacha  bo‘linib  ko‘payadi.  Ikki  pallali  o‘simliklardan  peretsiklda  fellogen  ham 
hosil  bo‘ladi.  Ildiz  markazida  o‘zak  xujayralari  bo‘lib  uning  atrofida  ksilema  so‘ngra  floema 
joylashgan. Ksilema bilan floema radial tipda joylashgan. 
                                                             
11
 
Mustafaev  S.M., Ahmedov O‘.A.  Botanika. – T.: O‘zbekiston, 2005.- 435 b.
 

---