Toshkent farmatsevtika instituti farmakognoziya kafedrasi "botanika" fanidan o

86 
 
Poya  o‘simliklarning  asosiy  vegetative  organi  bo‘lib,  birinchi  marotaba  urug‘ 
embrionidan,so‘ngra  kurtakdan  o‘sib  chiqadi.  Poyaning  ichida  hamma  vaqt  bosh  kurtak 
bo‘ladi.Ba’zan kurtaklar ildiz vabarglardan hosil bo‘-ladi.YOn novdalar yon kurtaklardan o‘sib 
chiqadi.Qalamcha-lardan  kurtaklar  hosil  bo‘ladi.Bunday  kurtak  qo‘shimcha  kurtaklar 
deyiladi.Qo‘shimcha  kurtaklarning  hosil  bo‘lishiga  asosan  qalamcha  yoki  parxish  qilib 
ko‘paytiriladi. Kurtaklar 2 xil bo‘ladi.1.vegetativ kurtak.2.generativ kurtak.  
Begetativ  kurtakdan  novda  va  barg  hosil  bo‘ladi.Generativ  kurtakdan  esa  gullar 
ochiladi.Generativ kurtaklarning bandi  qisqa o‘zi  yirik bo‘ladi.Kurtaklarning tashqi tomonida 
qo-biqqa  o‘xshash  qalin  qattiq  barglari  bo‘ladi.Bu  barglar  kur-taklarning  sovuqdan  chirishiga 
yo‘l  qo‘ymaydi.Daraxtlar  odatda  kuzda  kurtaklana  boshlaydi.  Bahorda  o‘simliklar  oldin  barg 
chiqaradi,  so‘ng  gullaydi.  Ba’zi  o‘simliklar  esa  teskarisi.  Masalan:  o‘rik,yong‘oq.Poya 
o‘simliklarning shox  – shabbalarini ko‘tarib turadi.  Erdan olingan tuz va mineral  moddalarni 
barglarga beradi. Buni chiqish oqimi deyiladi. Barglar fotosintez protsessi orqali hosil bo‘lgan 
poya orqali ildizga tushadi, buni tushish oqimi deyiladi.  
Poya  yordamida  o‘simliklar  vegetativ  ravishda  ko‘payadi.  Begetativ  ko‘payishga 
qalamcha, parxish kiradi. Poya o‘zining uchki qismi bilan yuqoriga qarab o‘sadi. Bir pallalik 
o‘simliklarning  poyasi  bo‘g‘inlari  bilan  ham  o‘sadi  (bug‘doy,  qamish,  jo‘xori).  CHunki 
ularning  bo‘g‘inlarida  meristema  bor.  Bunday  o‘sishga  interkolyar  o‘sish  deyiladi. 
O‘simliklarning poyasi o‘tli yog‘ochlangan bo‘ladi. O‘tli o‘simliklar bir yillik yoki ko‘p yillik 
bo‘lishi  mumkin.  Bir  yillik  o‘simliklar  vegetatsion  davrda  ya’ni  shu  yilning  o‘zida  urug‘dan 
o‘sib  chiqib  shu  yilning  o‘zida  urug‘  hosil  qiladi.  Masalan:  qovun,tarvuz,jo‘xori:  2  yillik 
o‘simliklar  birinchi  yili  urug‘dan  o‘sib  chiqib,ikkinchi  yili  urug‘  beradi.  Masalan:  sabzi, 
lavlagi. Ko‘p yillik o‘simliklar bir necha yillar yashab har yili urug‘ berishi mumkin. Masalan: 
ajriq,  beda,  g‘umay,  kartoshka,    piyoz.  Daraxt  va  butalar  h  belgi  qo‘yiladi.  Daraxt  va 
butalarning poyasi  yog‘ochlangan bo‘ladi. Daraxtlarning butalardan farqi daraxtlarda ildizdan 
bitta asosiy poya o‘sib chiqadi, bu asosiy poya shoxlanib, o‘sib turadi. Butalarda ildizdan bir 
nechta  poya  o‘sib  chiqadi,  ularning  bo‘yi  daraxlardan  past  bo‘ladi.  Masalan:  na’matak, 
saksovul, anor. Daraxtlarning bo‘yi baland bo‘lib, bir necha yil yashaydi, masalan: chinorning 
bo‘yi  30  m,oqterakning  bo‘yi  40  m,  qarag‘ay  bo‘yi  50  m,  mamont  daraxti  140  m,  evkalip 
daraxtining bo‘yi 150 m, xurmo daraxtining bo‘yi 500 m bo‘ladi, yashash mudati: qarag‘ay 500 
yil,  oqterak  600  yil,  olcha  1200  yil,  kashtan  daraxti  2000  yil,  savri  daraxti  3000  yil,  mamont 
daraxti  5000  yil.  Ba’zi  o‘tli  o‘simliklar  poyasi  juda  qisqa  (bir  necha  sm)  bo‘ladi.  Masalan: 
qoqio‘t poyasi.  O‘tli  o‘simliklarning poyasi  silindrsimon,  uch qirrali (kartoshka, kiyik o‘t); 4 
qirrali (yalpiz,rayxon); ko‘p qirrali (nasha, valeriana). Poya o‘zakli yoki o‘zaksiz (ichi) bo‘lishi 
mumkin.  Masalan:  g‘alladoshlar  olasiga,  kovaksimonlar  oilasiga  vasoyabon  gullilar  oilasiga 
kiruvchi o‘simliklarning poyasida o‘zak bo‘lmaydi. Poya er ustida tikka o‘sadi. SHuning bilan 
bir qatorda poya yotib o‘sadi (tarvuz,qovun). Ba’zi poyalar osilib o‘sadi (mosh, loviya). Ba’zi 
poyalar chirmashib o‘sadi(pechak).  
Poya 4xil yo‘lda shoxlanib o‘sadi.  
1.Monopodial shoxlanish  
2.Simpodial shoxlanish 
3.Dixatomik shoxlanish  
4.Soxta dixatomik. 
Monopodial.shoxlanganda  bosh  kurtak  o‘sishdan  to‘xtamaydi.  YOn  kurtakdan  o‘sib 
chiqqan novdalar asosiy poyaga eta olmaydi. Masalan: terak, qarag‘ay, qayrag‘och. 
Simpodial.  Tipda  shoxlanganda  bosh  kurtak  o‘sishdan  to‘xtaganda  yon  kurtaklarning 
biri  o‘sishni  davom  ettiradi.  U  ham  o‘sishdan  to‘xtagach  boshqasi  o‘sishda  davom  etadi 
(olma,o‘rik,nok,kartoshka,pomidor).G‘o‘za  monopodial  va  simpodial  shoxlangan  bo‘ladi. 
(chekonka qilinmasa monopodial,qilinsa-simpodial).  
Dixotomik.  SHoxlanish-ko‘pincha  tuban  o‘simliklarda  bo‘ladi.  Bu  shoxlanishda 
o‘simlik tanasining o‘sish nuqtasi hujayralari bo‘linib 2 ta bir-biriga teng bo‘lgan yangi novda 
hosil qiladi. Bu yangi novdalar ham o‘z navbatida 1 xilda bo‘linib o‘sadi.                                                         

---

87 
 
Soxta dixotomik. SHoxlanish-bunda uchki kurtak gullash bilan tugallanadi  yoki qurib 
tushib  ketadi  .O‘rnida  iz  qoladi  uning  ostida  qarama-qarshi  joylashgan  2  ta  kurtak  1  vaqtida 
o‘sib ayri hosil qiladi. Bu yangi novdalar ham yana shunday shoxlanadi.Masalan: siren, soxta 
kashtan. 
Ba’zi  o‘simliklarning  poyasi  qiyofasini  o‘zgartirib  turli  vazifani  bajaradi.  Masalan: 
poya  tikanga  aylanadi  ya’ni  bunda  novdalar  o‘sishdan  to‘xtab  hujayra  po‘sti  yog‘ochlanib 
tikanga aylangan bo‘ladi. Tikanga aylangan poya o‘simlikni himoya qiladi. Masalan akatsiya 
tikani, jiydaning tikani, gledichiya daraxtining tikani. Ba’zi o‘simliklarda novdaning bir qismi 
yaxshi  taraqqiy  etmasdan  ingichka  bo‘lib  gajakka  aylangan  bo‘ladi.  Gajakka  aylangan  poya 
o‘simliklarning  biror  narsaga  osilib  o‘sishiga  imkoniyat  tug‘diradi.  M:  tokning  poyasi.  Ba’zi 
o‘simliklarning  poyasi  barg  vazifasini  ham  bajaradi.  SHuningdek  poyada  suv  zapaslari  va 
oziqli  moddalar  ham  to‘planadi.  M:  kaktus  va  semiz  o‘t.  Ko‘p  yillik  o‘tli  o‘simliklarning 
poyasi er ostida ham bo‘ladi. Ba’zilariniki esa, er ustidaham, er ostida ham bo‘ladi. Er ostidagi 
poyaga ildiz poya kiradi.  Ildizpoyaga misol  qilib  gulsapsar, sariq  g‘umay, beda va boshqalar. 
Ildizpoya yotib va tik o‘sadi,  ajriq, g‘umay, gulsapsarda ildizpoya yotib o‘sadi. Ildizpoyaning 
ildizdan  farqi  shundan  iboratki  ildizpoyada  qin  va  tuklar  bo‘lmaydi.  Ildizpoyani  qiyofasini 
o‘zgartirgan poya deymiz. CHunki bundan barg qoldiqlari va kurtaklar bor. Ildizpoyada oziqli 
moddalar to‘planadi va uning yordamida o‘simliklar vegetative urchiydi ko‘payadi. 
TUGUNAK POYA 
Bu  poyaga  kartoshka  tugunagini  misol  qilib  olishimiz  mumkin.  Kartoshka  tugunagi 
ham qiyofasini o‘zgartirgan poya hisoblanadi. CHunki kartoshka tugunagi birinchidan poyadan 
hosil  bo‘ladi,  ikkinchidan  unda  kurtaklar  bor.  Kurtaklar  kartoshkaning  ko‘ziga  joylashgan 
bo‘ladi. Kartoshka yordamida o‘simlik vegetativ ko‘payadi. Kartoshka tugunagida zapas oziq 
modda-kraxmal to‘planadi. 
Piyoz  boshi.  Bunga  lolaning  piyozi,chuchmoma,boychechak  piyoz,chesnok  va 
boshqalar kiradi. Piyoz bosh ham qiyofasini o‘zgartirib poyaga kiradi. Piyoz boshining pastki 
tomonida kichkina o‘zak bor. Bu o‘zak poyasidan yuqoriga qarab barglar,pastga qarab sochma 
ildiz o‘sib chiqadi.
12
 
 
POYANING ANATOMIYASI 
Poyaning anatomiyasi 3 xil bo‘ladi. 
1. BIR PALLALI O‘SIMLIKLARNING POYASINI ANATOMIYASI 
2. O‘TLI IKKI PALLALI O‘SIMLIKLAR POYASINING ANATOMIYASI 
3.YOG‘OCHLI O‘SIMLIKLAR POYASINING ANATOMIYASI 
Bir pallali o‘simliklarning poyasi birlamchi tuzilishda bo‘ladi. 
Poya  tashqi  tomondan  epidermis  bilan  qoplangan.  Epidermis  faqat  bir  qavat 
hujayralardan  iborat.  Epidermisda  ustitsalar  bor.  Ustitsalar  bargdagiga  qaraganda  kamroq 
uchraydi. Epidermisdan har xil tuklar bir hujayrali tuklar, ko‘p hujayrali tuklar, bezli tuklar va 
boshqalar  o‘sib  chiqadi.  Poya  ko‘ndalang  qismida  epidermisning  ichkarisi  (tagi)da  birlamchi 
po‘stloqning  tirik  parenximalari  joylashgan.  Ba’zan  epidermis  tagida  mexanik  to‘qima-
sklerinxima  joylashadi.Masalan:  jo‘xori  poyasida.  Sklerenxi-ma  ma’lum  joyda  yoki  doira 
bo‘yicha bir necha qator joylashgan bo‘ladi. Po‘tloqning tirik hujayralarida xlorofil donachalari 
bo‘lib, u erda fotosintez protsessi boradi. Fotosintez protsessida organic moddalar to‘planadi. 
Po‘stloqning  ichki  qavatini  endoderma  deb  ataladi.  Ba’zan  endoderma  o‘rnida  krxmalga  boy 
bo‘lgan hujayralar uchraydi. Poyaning markaziy slindr qismi tug‘diruvchi to‘qima peresikldan 
                                                             
1.
 
12
 
Pharmaceutikal  Botany,  a  Text-Books  for  students  of  pharmacy  and  science. 
Published by forgotten books, 2013. –15 р. 
 

---