“Respublikanın dövlət bayrağı - mərkəzində qırx eyniölçülü yayılan şüalı və diskin içinə qırğız
yurtasının qırmızı rəngli tündüyü yerləşdirilmiş qızılı dəyirmi günəş diskli qırmızı parçadan ibarətdir”.
“Qırğızıstan Respublikasının Dövlət bayrağı haqqında” Məcəllənin I bəndi
Qırğız yurtasının qar kimi bəyaz
gümbəzləri
Qırğız yurtası – köçəri memarlığının sənət
əsəridir. Ağ yurta, fransızlar üçün Eyfel qülləsi,
italyanlar üçün Kolizey sayağı ölkənin arxitektura
rəmzidir. Alimlərin gəldiyi nəticəyə əsasən, yurta
haqqında ilk məlumat b.e.ə. V əsrə aiddir və
beləliklə bu unikal insan məskəninin qədimliyi
barədə fikir yürütməyə imkan verir.
Bizim məktəb dərsliklərimizdə 1917-ci il
Oktyabr sosialist inqilabının nailiyyətlərindən
biri qismində qırğızların köçəri həyat tərzindən
oturaqlığa keçidi, kütləvi surətdə yurtalardan çiy
kərpic tikililərinə köçü vurğulanırdı. Bu zaman
nəzərdən qaçırılırdı ki, bu çiy kərpic tikililərinə
qırğızlar yalnız XX əsrdə köçmüşlər, əcdadlarımız
isə yurtalarda üç min ildən artıq zaman keçirmişlər.
Məgər zaman qırğız yurtalarının təkcə rahatlığı
deyil, həmçinin dahiliyinə hökm çıxaran layiqli
hakim deyilmi? Ən qədim qırğız milləti məhz
bu möhkəm və isti yurtalarda doğulmuş, qüvvə
toplamışdır. Onun üçün bura həm ailə ocağı,
həm beşik, həm də özünəməxsus həyat amfiteatrı
idi. “Konstitusion” normasına görə yurta adi
evdən qat-qat çox məna kəsb edir. Yurta yalnız
heyrətamiz konstruktor məsələlərinin həllərinin
nümunəsi deyil. Onun daxili avadanlığı milli
özünəməxsusluğun misalıdır. Yurta iki hissəyə
bölünür: yəhər, qırmanc, kişi geyimi saxlanan kişi
və mətbəx qab-qacağı, qadın qəlbinin sevimlisi olan
hər cürə xırım-xırda yığılmış qadın tərəfləri. Hətta
ocaq öz yerinə və əhəmiyyətinə malikdir. Qırğızlar
ocağa müqəddəs məkana yanaşan kimi münasibət
bəsləyir və yazılmamış ciddi qanunlarına tabe
olurlar. Ocağın üstündən atlanmaq, çirkli cır-cındır
yandırmaq, alova tüpürmək ağlasığmaz bir işdir.
Yurtanın mərhum sahibini qohum-əqrəba mütləq
ocağın başında oxşayıb ağlayır.
Yurtanın ən yüksək nöqtəsi – tündükdür, ən
yuxarıdakı girdə dairə, gümbəz, bütün tikilinin
cağlarının əsası, payaların baş uclarını birləşdirən
nöqtə. Forması – əski qırğızlar üçün səmanın dörd
cəhətini bildirən dörd iri şüalı günəşi xatırladır.
Bu, ocağın tüstüsünün çıxan bacası, habelə günəş
şüalarının pəncərəsidir.
Əski çağlardan belə hesab edilir ki, tündük
– xalqların özünəməxsus birləşmə, bir ailənin
toplum rəmzidir. Tündük gecə keçə palazla örtülür,
onun vəziyyətinə isnadən isə yurtanın sahiblərinin
şakərləri, xasiyyəti barədə fikir yürütmək olar.
Zəhmətkeşlər şəfəq söküləndə tündüyü açır,
ocağı qalayırlar. Tənbəllər isə bəzən nahara kimi
tündüyü bağlı saxlayırlar. Təsadüfi deyil ki,
əcdadlarımız saleh əməllər üçün erkən oyananları
bəxtəvər sanırdılar. Qədim əyyamların atalar sözü
belə deyir: “Bekerden tenirim bezer” – “Bikardan
Tanrım bezər”.
Əcdadlarımız inanırdılar ki, məhz tündükdən
yurtaya kut – xoşbəxtlik, rifah daxil olur, hərgah
ailə mehriban və zəhmətkeşdirsə, kut günəş sayağı
yurtanın sakit küncündə özünə məskən tapacaq.
Bu sözün başlıca mənası – mövcudiyyətin
rüşeymi, həyat qüvvəsi, ruh, xoşbəxtlik,
firavanlıqdır. Bəzi məzarlıqlarda aparılan qazıntılar
zamanı, ehtimalən, bu ilahi peşkəşin saxlanılması
üçün nəzərdə tutulmuş və “kut” rəmzi ilə
işarələnmiş kiçik dəri futlyarlar aşkara çıxarılmışdı.
Xalq arasında deyim var: “Yurtaya düşən işıq şüası,
yelənə yığılan süd kimidir”.
1985-ci ildə Abakan çayının sahilindəki
VIII əsr kurqanının qazıntılarında aşkara çıxmış
məzarlıqda qızıl sırğalar tapılmışdı. Sırğa əlində
qab, ayaqları ilə artıq dünyada məşhur rombşəkilli
futlyarı tutmuş qanadlı məhsuldarlıq ilahəsi Umayı
təsvir edirdi.
Ona görə sahiblər tündüklərini açmağa
tələsirdilər: axı günəş şüaları ilə bahəm yurtaya
firavanlıq baş çəkə bilərdi. Qədim əyyamlardan
12