Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi/Journal of Turkish World Studies
Yüklə 212,06 Kb. Pdf görüntüsü
|
Hunlar ve Xiongnu
185 kelimesinin IV. yüzyılın başlarında Gansulu Soğdlu bir tüccar tarafından kullanılmasını anlatan dâhili bir açıklama Xiongnu’lar ile Hunlar arasındaki bağı reddetmeye götürebilir. Bu açıklama H. Bailey tarafından ortaya atıldı: 1954 yılında Hint kaynaklarından Hārahū
a ’yı inceleyen bir makalede Bailey bir hipoteze ulaştı. Buna göre Soğdlu Xwn , Hyaona ve
Avesta’ da geçen düşman bir halkın adını almış olmalıdır: “Soğdların arasında daha sonra Hiung-nu lar için kullandıkları eski Hyaona adı yaşamış mıdır? Ya da bunu doğrudan Hiung-nu adından alan Soğd Xwn’u muydu? [Bailey 1954]. 1959’da Maenchen-Helfen bu fikir üzerinde kendi düşüncelerini özetleyerek surunun çözümünün başka yerde aranması gerektiğini ve bu çözümün sadece isimlerin kimliğinde değil de etnolojik benzerliklerde yattığını vurguladı. Bailey’in önerisini Maenchen-Helfen’in düşünceleri gibi görmemek gerekir. Fakat Maenchen-Helfen’in düşüncesi bizim üzerinde çalıştığımız mesele için gerçekten tek ilgi çekici olandır. Aslında Bailey’in başlıca amacı en azından, isimlerini doğrudan Hyaona ’dan almış olmaları muhtemel olan Xiongnu
’ların İrani karakterlerini ortaya koymaktı. Bu ise kimsenin takip etmediği bir şeydi. Maenchen-Helfen bundan sonra Eski Soğd Mektupları ile ilgilenmedi. Hatta yazarın ölümünden sonra 1973 yılında yayınlanan World of the Huns adlı eserinde de bunların bahsi geçmemektedir. Maenchen-Helfen kendi düşüncesiyle hareket edip vesikalara dayanan hususları şüphesiz yeteri kadar belirtildiğini göz önünde tutarak Hunlar ile Xiongnu arasında dalgalı bir fonetik bağın olma ihtimalini kabul etmeye kadar gitti.
2. Yeni Tarih Yazımına Göre II. Eski Mektup ’taki Xwn’lar Maenchen-Helfen’in fikirlerinin temelinde tartışmanın devam etmekte ve II. Eski Mektup bu çerçevede sorun olmayı sürdürmektedir. Öyle ki Sinor, Henning’in düşüncesini çürütmek istediğinde şunları yazmıştı: “ Bu tartışmadaki eksiklik bunun Hun adının sürekli olarak pek çok barbar ve uygar olmayan halklar için genel olarak kullanıldığı gerçeğine itibar etmemesidir. Mesela, Bizans kaynaklarında Macarlar ve Osmanlılar genellikle Hun olarak isimlendirilmişlerdir ” [Sinor 1990: 179]. Maenchen-Helfen’in 1955 yılındaki düşüncelerinin bir kısmını yeniden ele alan olayların bu sunumu, tarihin sıra dışı bir anlayışı üzerinde temellenmiştir: Kavimler Göçü’nün sonrasındaki örnekleri ele alan Sinor reddedilme riskine girmez; çünkü Hun adının genel bir kullanım hâline geldiği oldukça açıktır. Bütün mesele ise bunun ne zaman olduğunu ortaya çıkarmaktır. Sinor burada inandırıcı olmak için Hun adının IV. yüzyıldan önceki genel kullanımlarına başvurmuş olmalıdır. Daffinà da II. Eski Mektub ’u ele almış ve Bailey tarafından ortaya konulan görüş tarafında yer almıştır: Buna göre Xwn ya genellikle göçebeleri belirtmek için kullanılan Hyaona’nın Soğdça şeklidir ya da Xiongnu
’ların adlarının bir transkripsiyonudur. İkinci olasılığı çürütmek için Daffinà “Xiongnu”nun Çince iki heceli formunun gerçek telaffuzu ve Soğdlu tüccarın bunu duyduğu Xun
tarzı arasındaki farklılıkları hatırlatmaktadır. Xwn sadece Xiongnu adının lehçesel farklılıklardan kaynaklanan bozulmuş şekli olmalıdır ve Batı’da Hun adı ile olan uygunluğu sadece ses biliminin bir tesadüfü olmalıdır [Daffinà 1994: 13]. Fakat bu hipotezde Xwn, kesinlikle bölgesel olsun veya olmasın burada Çince yapının bir transkripsiyonu değil; ancak Xiongnu’ların kendilerini anlatmak için kullandıkları bir isimdir. Soğdlar Çinlilerden tamamen bağımsız olan Xiongnular ile doğrudan temas hâlinde olmuşlardı ve orijinal ismi transkripte etmişlerdi. 2 Çince yapının oluşumu karmaşık ve belirsiz olsa da bu kelimenin anlamının, 2 Burada Yuezhi ya da Wusun arasında bir bağ olduğunu öngörebilir. Bu ise Çince transkripsiyondan bağımsızlığını hiçbir şekilde etkilemez. Özgür Yılmaz
186 (Xiongnu : uluyan köleler) transkribe edildiği Çince’nin fonetik etkisi altında kaldığı kesindir. Fakat tamamen bağımsız olan Xwn’
un transkripsiyonunda, eğer tek ise, hiçbir değer taşımamaktadır. Daffinà diğer taraftan Xwn
’un Hyaona’dan geldiği kabul edilen birinci ihtimalin tamamen II.
Eski Mektup ’taki bir bahse dayandığının altını çizmektedir ki bu da bunun değerini sınırlandırmaktadır. Sinoraynı şekilde Bailey’in düşüncesini reddetmektedir. 3
Yine de Bailey’in fikri, tarih yazımında Xiongnu ve Hunlar arasındaki bağın ve II. Eski Mektub ’un şahitliğinin yokluğuna dayanan tezi korumaya müsaade eden tek fikirdir. Eğer bunun doğal bir tesadüf olduğu fikrini bir kenara bırakırsak, Daffinà’nın pozisyonu kendisinin de kabul ettiği gibi çelişkili bir hâl alır. Böylece sadece Bailey birbiriyle tutarlı bir tarzda neden Nanaivandé’nin bir hataya düştüğünü açıklamaktadır. Zira, eğer Nanaivandé bizi yanlış yola götürmüyorsa Avrupa Hunları, Xiongnu adını kullanmaktaydılar.
3. Hun,
Yaygın Bir İrani Terim Mi?
Soğdça’daki Xwn ’un
Avesta’ daki
Hyaona ’dan geldiği şeklinde en sade biçimde ifade eden Bailey’in düşüncesi cazip gözükmektedir. Bu fikir yakın zamanda S. Parlato tarafından yeniden ele alındı ve geliştirildi. Parlato’nun çalışması, Xiongnu’lar ile alakalı olarak, Soğdlar tarafından Xwn teriminin kullanımını izah edebilen güncel ve tek ayrıntılı teşebbüstür [Parlato 1996]. Parlato, Hyaona ’yı sade bir isimden çok İran dışında merkezileşmeye karşı bir sınır direncini ifade eden ve belirli bir halk için kullanılmayan bir sıfat olarak görmektedir. Edebî ve epik bir karaktere sahip olan bu isim stepte Parth İmparatorluğu’nun ozanları tarafından yayılmış olmalıdır. Bu kelime İskit-Sarmat dünyasında sıra dışı bir kabul görmüş ve burada düşman ve şeytani göçebeleri anlatmak için genel bir terim olarak kullanılmıştır. Bu tez temelde, tek bir kabile grubunun Avrasya ve İç Asya’nın arasından tahmini bir yayılması tezinin yerini almaktadır. Diğer bir ifade ile bu yayılma oldukça erken; ancak İskit- Sarmat kabilelerinin geçtiği aynı mekânda ortaya çıkmıştır. Burada yer değiştirmiş olanlar Hunlar olmayabilir; zira bu ad İran dilinin konuşulduğu bir kültürün bileştirdiği step coğrafyasında görülen genel bir ad olmalıdır. Bu tezin pek çok güçlü noktası bulunmaktadır: Bu tez, Nanaivandé tarafından Xwn ’un
kullanılmasını ortaya koyması bir yana, Sasani kaynaklarındaki Hyon
’u, muhtemelen Hintçe’deki Hū
a ’yı ve özellikle Hunların bahsinin geçmesinden iki yüzyıl önce Batlamyus’un Don nehri yakınlarında ’den bahsetmesini iyi bir şekilde açıklamaktadır. Tez tartışmasız bir şekilde pek çok problemin çözümünü sunmaktadır. Yine de ben bunun yanlış olduğunu düşünüyorum. Filolojik olarak bahsedecek çok az şey vardır. Fikirlerini iyi bir şekilde sunamayan Bailey, sadece
Hyaona ile
Xwn arasında hiç tartışılmayan bir bağ olabileceğine dair bir tez ortaya atmıştır. Aslında Xwn
’un dışında, burada mukayese yapılmasına imkân verecek ölçüde, içinde hy-
olan çok nadir Avesta’daki kelimelerden türeyen hiçbir Soğdça kelime bilmemekteyiz. 4 İlkin başta olan Avesta’daki h harfi Soğdça’da kaybolmuştur ve bu durumda Soğdca’dan türeyen de X harfi ile başlamamalıdır. Diğer taraftan, kelimelerin içlerinde yer alan Avesta’daki hi ve hy
harfleri de kaybolmuştur. Fakat burada bazı istisnalar vardır. Kelimenin başında yer alan hy -
3 Sinor sadece IV. yüzyılda Sasanilerin rakibi olan Chionitlerin içinde Hyaona’nın soyundan gelenleri görmektedir: Chionitler ve Hunları tanıyan Ammianus Marcellinus bu ikisi arasında hiçbir zaman bir ilişki kurmaz [Sinor 1990: 179]. 4 Bu noktayı bana nezaketle açıklayan Nicholas Sims-Williams’a teşekkür ederim. Yüklə 212,06 Kb. Dostları ilə paylaş:
|