Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

karagöz  okulu  dışında,  yani  konuları  ve  üslûpları  İmpara­
torluğun  devlet  merkezindekinden  farklı  bir  oyun  tarzının 
taşra  şehirlerinde  gelişmiş  olduğu  kestirilebilir.  Kars  ka­
ragözü  üzerine  çok  yakınlarda  yapılan  ilk  araştırmalar  bu 
tahmini  doğruluyor.  Kars  karagöz  oyunlarından  da  me­
tinleri  ses  bandına  alınanlar  vardır;  ama  başka  bölgeler 
üzerine  henüz  araştırmalar  yapılmamıştır.  —   Bildiğimiz 
kadarı:  İzmir,  Bursa  gibi  Batı  -  Anadolu  şehirlerinde  Ka­
ragöz,  repertuvarı,  tekniği,  kişileri  bakımından,  İstanbul’- 
dakilerden  farksızdı.
Soru  8 9 :   Karagöz  T  ürkiye  dışındaki  ülkelerde 
yayılm ış  mıdır?
Balkan  ülkelerinde  doğrudan  doğaıya  karagöz  oyu­
nunun  oynandığı  Yugoslavya  gibi  yerler  yanında,  kendi 
kukla  tiyatrolarının  konularında  ve  tiplerinde  Karagözün 
etkisi  görülen  ülkeler  de  vardır:  Romanya  gibi.  —   Yunan 
halk  tiyatrosu  karagözü  Türklerden  almış,  adını  değiştir­
meden  onu  benimseyip  kendi  özelliklerine  uygulamıştır; 
onu,  Türk  Karagözünün  bir  çeşitlemesi  diye  niteleyebili­
riz.
Türkiye  ile  Balkan  memleketlerinin  türkçe  konuşu­
lan  yerleri  ve  Kuzey  Afrika'nın  eski  Osmanlı  İmparator­
luğundan  kopmuş  bölgeleri  dışında  yabancı  ülkelerde  Ka- 
ragöz'ün  etkisini  gösteren  birkaç  olgu  sayılabilir.  İtalyan 
gölge  oyununda  Karagöze  benzeyen  yönlerin  bulunuşu. 
Kuzey  Afrika  halk  geleneklerinin  aracılığı  ile  karagözün 
bir  etkisi  olsa  gerektir.  —   Türk  karagözünün,  kendi  nite­
liklerinden  bir  şey  yitirmeden,  bir  Türk  oyunu  olarak,  bir 
ara  Paris'te  Chat  Noir  adlı  kabarede  gösterildiği  de  bili­
niyor.
216

---

Osmanlı  İmparatorluğundan  kopmuş  memleketlerden 
türk  karagözünün  yayıldığı  yerlerde  bu  oyun  zaman  za­
man  devlet  yönetimiyle  çatışmıştır.  1830'da 
Cezayir’in 
Fransızlar  tarafından  işgalinden  sonra, 
yerli 
oyunlara 
Fransızları  küçük  düşüren  sahneler  eklenmişti. 
1843'te 
Fransızlar  Cezayir’de gölge  oyununu  yasakladılar. —  Trab­
lus'taki  bir  karagöz  oyununda  Fransızların  1870’de, 
Al- 
manlara  yenilgileriyle  alay  ediliyordu. 
Yine  Trablus’ta, 
1909'oa, 
ll'nci  Abdülhamid’in  tahttan  indirilmesi  olayın­
dan  halkın  duyduğu  sevinç  karagöz  oyunlarında  yankı­
lanıyordu.  Trablus  sözlü  geleneğinde  karagözün  kökeni 
üzerine  anlatılan  hikâye  de,  onun  halk  sözcüsü  yanını  be­
lirtmek  bakımından  ilginçtir:  bu  söylentiye  göre  karagöz 
oyununu,  İstanbul’da,  memleketin  yönetimini  beğenmeyen 
bir  adam,  tenkitlerini  Padişaha  bu  oyun  aracılığı  ile  du­
yurabilmek  düşüncesiyle  icad  etmiştir;  bir  zaman  sadece 
güldürücü,  açık  saçık  konularla  halkı  eğlendirmiş;  Padişah 
da  merak edip oyunu görmeğe gelmiş; o ;nman  adam, dev"’ 
let  yönetiminde  ve  yöneticilerinde^  kusurları,  aksaklıkla­
rı,  bozuklukları  bir  bir  anlatmış,  Padişahı  uyarmış  böyle­
ce;  Padişah  da  yolsuz  adamlarını  yanından  uzaklaştırmış, 
kötüleri  cezalandırmış;  karagözcüyü  de  vezir  yapmış.
Soru  9 0 :   Karagözü  modernleştirme  denemeleri 
olmuş mudur?
XIX'uncu  yüzyılın  ünlü  yazarı  Ahmed  Midhat  Efendi 
ile  Karagözcü  Kâtibi  Sâlih,  karagöz  oyunlarına  yenilikler 
katmayı  ilk  defa  düşünmüş  olanlardır.  Ahmed  Midhat,  bez 
yerine  perdenin  buzlu  camdan  olması,  sûretlerin  boyla­
rının  büyütülmesi  gibi  düşünceler  ortaya  atmış;  Kâtib 
Sâlih  Fransız  romanlarından  konu  seçmeye  kalkışmıştı.  — 
Kâtib  Sâlih'in  tekniğindeki  başka  bazı  değişiklikler:  sah­
217

---

neye  ikiden  fazla  sûret  birden  çıkarmak,  perdenin  etrafını 
resimlerle  süslemek,  perdenin  içine  mobilye  ve  ev  içi  de­
korları  koymak,  oyundan  önce  ince  saz  çaldırmak  gibi  ye­
niliklerdir;  mum  yerine  elektrik  lâmbasını  da  ilk  defa  o 
kullanmış;  karagöz  geleneğindeki  sûretlere  de 
değişik 
tipler  eklenmiş:  örneğin,  Karagöz'ün  davullu  ve  tulumlu 
sûretleri  gibi;  Karagöz  bu  kılığı  ile  perdeye  gelip  öteki  ki­
şileri  oynatırmış.  —   Kâtib  Sâlih’in  bu  çeşitli  yenileştir­
me  denemelerine  tanık  olanlar,  hiç  birinin  başarı  kazan­
madığı  kamsmaadırlar; 
nitekim  onlardan  bir  iz  de  kal­
mamıştır.
Karagöz  üzerinde,  geleneğin  dışına  çıkarak  ikinci  bir 
«yenileştirme»  denemesi,  onun  belli  başlı  kişilerini  canlı 
aktörlere  temsil  ettirmek,  Karagözü  tiyatro  sahnesine  çı­
karmak  olmuştur.  1910  yılında 
«Canlı  Karagöz  sahnesi 
ve  Operet  Kumpanyası»  adında  bir  tiyatro  kuruluşu  bu 
işi  bir  zaman  sürdürmüştür.  Orada  oynanmak  üzere  bir 
çok  piyesler  de  yazdırılmıştır.  Karagözcü  Kâtib  Sâlih  bu 
oyunlarda  Hacivad  rolüne  çıkmış. 
Şalgam  Hoca  adında 
bir  softanın 
Karagöz'ün  karşısına  çıkan  bir 
tip  olarak 
icadı  bu  oyunlarda  denenmiştir.  Ünlü  tulûatçı  Naşit  de 
canh  Karagöz  oynamış  sanatçılardandır.
Karagöz  modernleştirmeyi  üçüncü  bir  kez  1941  yıl­
larında  Ismayıl  Hakkı  Baltacıoğlu  denemiştir.  Onun  ge­
tirmek  istediği  yenilikler  hem  tekniğe,  hem  de  konulara 
değgin  idi.  O,  oyunu  daha  büyü-k  bir  salonda  (tiyatro,  si­
nema  binalarında),  daha  kalabalık  seyirciye 
gösterebil­
mek  amacı  ile,  vaktiyle  Ahmed  Midhat  Efendi’nin  düşün­
düğü  gibi,  sûretlerin  ve  dolayısıyle  perdenin  boyutlarını 
büyütüyordu;  deve  derisi  yerine,  yağa  batırılmış  karton­
dan  sûretler  yaptı;  Karagöz  Ankara'da  adlı  bir  oyunla  bu 
denemeyi  uyguladı.  Ama  onun  bu  yoldaki  çabası  da  başa­
rısızlıkla  sona  ermiştir.
Karagözü,  geleneğindeki  teknik  ve  içerik  özellikleri­
218

---