Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

Soru  9 3 :   Orta-oyunu  nasıl  tanımlanır?  Tekniği 
nedir?
Orta-oyununun  halk  seyirlik  oyunları  kümesine  giren 
öteki  türlerle  ortak  yönlerini  yukarda  (Soru  :  82)  kısaca 
gözden  geçirdik.  Şimdi  orada  sözü  edilmeyen  yönleriyle 
tekniğini  belirterek  bu  oyunun  tanımlanmasını  tamamla­
yalım.
Orta-oyunu,  çok  aktörlü,  çalgılı  bir  oyundur.  Çalgı­
nın  işe  karışması,  sadece  başta,  sonra  bir  de  — karagöz­
de  olduğu  grbi—  sahneye  giren  her  yeni  aktörü  haber  ver­
me  sırasındadır.  Oyun  sahne  olarak  kabul  edilen  ve  et­
rafı  seyircilerle  çepe-çevre  çevrilmiş  bir  alanda  oynanır. 
Orta-oyunu  daha  çok  yaz  mevsimlerinin,  mesire  yerleri­
nin  oyunudur;  ama  kapalı  yerlerde  (hanlarda,  hattâ  bazı 
tiyatro  sahnelerinde  de)  oynandığı  olmuştur.  Orta  oyun­
cularının  «palanka»  kelimesiyle  adlandırdıkları  oyun  ala­
nı  herhangi  bir  yerde  kolaylıkla  hazırlanabilir;  onun  için 
de  orta-oyuncularının  belli  bir  yerde,  her  zaman  kullan­
dıkları,  hazır,  sâbit  bir  alanları  yoktur.
Seyircilerin  oturdukları  yerin  hemen  arkasında,  ve 
oyun  yerine  («sahne»ye)  aktörlerin  girmesi  için  serbest 
bırakılan  «kapı»ya  yakın,  kıyafet  değiştirme  yeri  vardır. 
«Sahne»  olarak  kabul  edilen  yer  boyutları  aşağı  yukarı 
15x25  m.  kadar,  yuvarlak  veya  yumurtamsı  bir  alandır. 
Seyircilerle  oyun  yeri,  İp  gerilmiş  kazıklarla  ayrılır;  mey­
danın  sağı  kadınlar  İçindir; 
eskiden  buraya  kafes  ko­
nurdu;  sol  taraf  erkek  seyircilerindir.  Çalgıcılar  da  bu­
rada,  seyircilerin  tam  önünde  yer  alırlar.  Çalgı  takımı  en 
azından  bir  zurna  ile  bir  çifte-nâradır.  Dekor  denilecek 
başlıca  iki  nesne  vardır:  birincisi,  oyun  yerinin  sağ  ta ­
rafında  «Yeni-dünya»  denilen  ve  evi  temsil  eden  parava- 
namsı  bir  şey,  İkincisi  de  «dü-kkân»  denilen,  daha  kısa 
boylu,  iskemlemsi  bir  şey.  Oyunların 
hemen  hepsinde,
225

---

evin  de,  dükkânın  da,  oyunun  akışına 
hareket  noktası 
olacak  nitelikte  önemli  rolleri  vardır.  Oyunun  konusuno 
göre  bazı  dekorlar  ve  döşeme  araçları  kullanıldığı  da  olur, 
ama  bu  zorunlu  değildir.
Orta-oyununun  asıl  eylemine  giren  aktörler  üzerinde 
aşağıda  ayrı  bir  soruda  duracağız.  —   Oyunun,  eyleme  ka­
rışmayan  kişileri,  köçekler  ve  curcunacılardır.  Köçekler, 
eskiden,  asıl  oyun  başlamadan  önce  bir  raks  gösterisi  ya­
parlardı;  curcunacılar  da,  yine 
«fasıi»a  girmeden,  çalgı­
nın  da  koşulduğu  bir  ezgi  ile,  birtakım  tekerlemeler,  ve 
türlü  maskaralıklarla  bağıra  çağıra  bir  «curcuna  havası* 
meydana  getirirlerdi.  Sonraları  köçeklerin  de,  curcuna- 
bâzların  da  oyunda  yer  alma  zorunluğu  kalkmış,  yani  or­
ta-oyunu  daha  az  kalabalık  bir  kadroya  indirilm'ştir.
«Klasik»  bir  oyun,  son  aldığı  biçimde 
(curcuna  ve 
köçek  öğelerinden  sıyrılmış  olarak)  şöyle  bölümlenir:
1)  Zurnanın  pişekâr  havası  ile 
Pişekâr  geiir. 
Zur­
nacı  ile  kısa  bir  konuşma  yapar.  Sonra  zurna 
kavuklu 
havasını  çalar;  Kavuklu  ile 
Kavuklu-arkası 
konuşarak 
sahneye  akaklar.
2)  Pişekâr’la  Kavuklu’nun  konuşmaları 
iki  bölüm­
dür:  birincisi,  lâalettayin  iki  tanıdığın  hoş-beşidir.  İkinci 
bölüm  «tekerleme»  dir;  bu,  masalların  uzun  hikâye  tar­
zındaki  tekerlemelerine  benzer:  Kavuklu  başından  geçmiş 
garip  bir  macerayı  anlatır;  sonunda  bunun  bir  rüya  ol­
duğu  anlaşılır.  —   Bu  tekerlemelerden  adları  biiinen  on  beş 
kadarının  özetleri,  bir  tanesinin  de  tam  metni  Metin  And’- 
ın  kitab nda  verilmiştir.
3)  Fasıl:  asıl  oyunun  kişilerinin  bir  bir  sahneye  ge­
lip  karışacakları  basit  macerayı  canlandıran  bölüm.  Bu 
fasıllardan  pek  çoğu  konuları 
bakımından  Karagöz  fa­
sılları  ile  ortaktır.
4)  Bitiş  :  Pişekâr,  Kavuklu  ile  son  bir  konuşma  ya­
par;  seyircilerden  özür  diler,  tıpkı  Karagözde  olduğu  gi-
226

---

bl:  «Her  ne  kadar  sürc-i  lisan  ettikse  af  ola!»  der;  bir  da­
haki  oyunun  yerini  ve  zamanını  bildirir;  seyircileri  iki  eliy­
le  selâmlar.  Zurna  «Ey  gaziler»  havasını  çalarak  giden 
seyircileri  uğurlar.
Orta-oyununda,  Karagöze  baka,  söz  hüneri  şüphe­
siz  daha  önemli  bir  yer  tutar,  daha  çok  ustalık  İster;  çün­
kü  burada  bütün  konuşmalar  bir  tek  aktörün  işi  değildir; 
Karagözde  ve  meddahta  tek  aktörün  konuşması,  söz  ser­
bestliğini  sınırlandıran  bir  niteliktir;  burada  ise  her  ak­
tör  karşısındakine  lâf  yetiştirmek  durumundadır, 
bu  da 
bir  türlü  yarışmadır.  Orta-oyununun  geleneğinde,  aktörle­
rin  bu  yarışmalarının  iki  yönünü  birden  anlatan  bir  deyim 
vardır;  çene  yarışı;  bu,  aktörlerin  birbirine  söz  yetiştirme 
çabaları,  hem  de  mimik  tuhaflıkları  ile,  birbirini  geçme 
denemeleri  anlamına  gelir; 
özelli-kle  çenesini  yukarıya 
doğru  kaldırarak  suratına  en  acayip  biçimi  veren  bu  ya­
rışı  kazanmış  olur.
Görülüyor  ki  bu  sanatta  mimrk  de  söz  kadar  önemli 
sayılmaktadır;  öyle  ki  gelenek  bu  öğelerin  ikisini  birden, 
çift  anlamlı  çene  yarışı  deyimiyle  adlandırmıştır.  Mimik 
yarışmasını,  ağzında  en  az  dişi  olan,  yani  sanatta  tecrü­
besi  çok  olan  yaşlı  sanatçılar  kazanacaktır.  Bu  söylenti­
ye  göre  orta-oyuncular  çene  karışına  o  kadar  önem  ve­
rirlermiş  ki,  iyi  çene  yarıştırmak  için  sağlam  dişlerini  sök­
türen  sanatçılar  bile  olmuş.
Orta-oyununun  canlı  aktörlerle  oynanışı,  ve  bir  mey­
danda  seyircilerle 
karşı  karşıya 
bulunmaları,  sözlerin 
edep  ve  terbiye  sınırlarını  aşmamasını,  acık  saçık  olmak­
tan 
kaçınılmasını 
gerektirmiştir. 
Halbuki 
Karagözde, 
oyuncu  perdenin  gerisine  gizlenmiş,  ve  sözlerinin  sorum­
luluğunu,  deriden  yapılma  cansız  kişilere  yüklemiştir.  Ha­
yâl  oyununda  edepsizce  konuşmaları  ile  halkı  en  çok  eğ­
lendiren  Karagöz'ün  orta-oyunundaki  karşılığı  olan  Ka- 
vuklu’nun,  ustasından  icazet  aldıktan  sonra  bir  zaman.
227

---