Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

sinden  ona  birçok  çizgiler  geçmiştir.  Halk  anlatı  gelene­
ğinin  bu  tiplerinin  belirli  kişilikleri  — olumlu  ve  olumsuz 
yönleriyle—  halktan  basit  insanlar  oluşları,  ve  haksızhk 
işlemeğe  kalkışan  güçlü  kişilerle  didişmeleridir.  İki  yüz­
lülük,  bağnazlık,  para  ve  mevki  hırsı,  boş  hayâl  coşkulan, 
v.b.  onların  alaylarına  nişan  tahtaları  olacaklardır.  Kara­
göz  ile  Kavuklu'da  da,  her  şeyden  önce  sağ-auyuya  ve 
gerçeğe  değer  veren  halk  adamının  boyutlarını  buluruz. 
Karagöz'ün  karşısındaki  Hacivad  idare-i  maslâhatçı, 
ik: 
yüzlü,  herkesin  suyuna  göre  gitmesini,  nabzına  göre  şer­
bet  vermesini  bilen  kişidir;  çıkarları  ile  çevresine  sım-sıkı 
bağlıdır.  Karagöz  ise  çiğ  gerçeği  söyleme  gücünü  hiçbir 
zaman  yitirmez,  çünkü  bir  çıkarı  yoktur; 
korkusuzdur, 
sakıncasızdır;  kendi  tabiatının  — yani  insanoğlunun—  za­
yıf,  çarpık,  aksak  yönlerini  sergilemekten  çekinmez;  ono 
yergi  ve  tenkit  gücünü  veren  de  kendine  karşı  dahi  ta­
kınmaktan  korkmadığı  bu  «tarafsız»  tutumudur.
Ama  karagözün  ve  orta-oyununun  bu  temel  kişileri­
nin  en  çok  göze  çarpan  bu  niteliklerini  belirtirken  şu­
nu  da  söylemeliyiz:  bu  oyunlar  «tu!ûat»a  dayandıkları 
için,  çevrelerini  kollamayı  hiç  btr  zaman  unutmamışlar­
dır.  Bu  saydığımız  nitelikleri  kendi  tabiî  ortamlarında,  or­
talama  bir  halk  kesimindeki  gösteriler  için  doğru  olabi­
lir.  Karagöz  de,  orta-oyunu  da  saraya  kadar  girmiş  oyun­
lardır;  halk  çevrelerinde 
halkın  duygularını  okşamasını 
bildikleri  gibi,  sarayda,  ya  da  «büyüklen»  in  huzurunda, 
onların  alınmalarına  meydan  vermeyecek  kadar  ihtiyatlı 
olmayı  da  becermişlerdir.
Karagözle  orta-oyununun  halk  anlatı  türlerinden, 
özellikle  masaldan  aldıkları  en  önemli  öge  «tekerleme»- 
dir.  Tekerleme  özellikle  orta-oyununda  çok  önemli  yeri 
olan  bir  gereçtir.  Ondaki 
tekerlemeler 
masaldakilerle 
karşılaştırılınca  pek  çoğunun  her  iki  türde  ortak  olduğu 
görülür.  Masalda  olduğu  gibi  bu  oyunlarda  da  tekerleme
234

---

iki  çeşit  gösterir,  ve  iki  ayrı  vazifesi  vardır:  birincisi,  ma­
salın  gerçek-dışı  bir  şey  olduğunu  hatırlatmak  için  söyle­
nen  tekerleme;  karagözde  bunun  yerini,  oyun  başlama­
dan  çok  önce,  seyircilerin  gelip  perdenin  karşısına  otur­
dukları  zaman  dikkatlerini  çekmek  için  konulan  «göster­
melik»  almıştır.  Bu,  bir  türlü,  seyircinin  merakını  gıcıkla­
yacak,  hayâlini  kamçılayacak  araçtır;  masal  başı  teker­
lemesi  de  bunu  yapar.  Bir  de  Karagözle  Hacivad'ın  karşı­
lıklı  konuşmaları  sırasında,  çoğu  kez  Karagöz’ün  payına 
düşen,  olmayacak  bir  maceranın  anlatılmasından  ibaret 
olan  tekerleme;  masallarda  da  bunun  karşılığı  vardır.  Bu, 
çoğu  kez,  bir  rüyanın  gerçekmiş  gibi  anlatılmasıdır.
Karagözün  kökenini  anlatan  bir  efsaneye  göre,  Şeyh 
Küşterî  Karagöz'le  Hacivad'ı  canlandırmak  istediği  za­
man  ilkin  onları  insan  suretine  sokmamış  da  iki  pabucu 
birbirlyle  konuşturmak  suretiyle  bir  türlü  kukla  oyunu 
icat  etmiş.  Karagözün  icadı  üzerine  anlatılan  bu  efsane 
ile  orta-oyununda  Kavuklu'nun  hünerlerinden  «pabuç 
sektirme»  nin,  ve  masal  tekerlemeleri  arasında  yer  alan, 
«iki  çizmenin  çekişmesi»  hikâyesinin  belki  de  bir  ilişkisi 
vardır.  Bu  «çizme  tekerlemesi»  herhalde  çok  eski  türk 
tekerlemelerinden  olacak;  onun  Anadolu'daki  çeşitli  an­
latmalarından  başka,  Özbek,  Kırım-tatar  ve  Ordos-mo- 
gol  anlatmaları  da  vardır  (bk.  P.  N.  Boratav,  Le  «Teker­
leme»,  Paris  1963,  tip,  No.  29;  s.  85-87,  166-  169).
Soru  9 7 :   Tulûat  tiyatrosu  nedir?
Tulûat  tiyatrosu  bir  bakıma  —ve  daha  çok—  tiyatro 
tarihi  araştırmalarını 
ilgilendirmekle 
beraber, 
seyirlik 
halk  oyunları,  ve  dolayısiyle  halkedebiyatı  araştırmaları 
için  de  önem  taşır.  Ancak,  tulûat  tiyatrosunun  «metinler»i 
derlenip  yayınlanmamış  olduğu  için  bu  ikinci  yöniyle  iliş­
kili  sorunları  cevaplandırmak  oldukça  güçtür.
235

---

İstanbul,  en  eski  tulûat  sahnesi  geleneğini  yaşamış 
bir  şehirdir;  yakın  yıllara  kadar,  hiç  olmazsa  eski  İstan­
bul'un  özelliklerini  yitirmemiş  semtlerinde, 
Üsküdar’da, 
Beşiktaş'ta,  ve  yazları  da  Boğaz’ın, 
Çamlıca’nın,  Kad;- 
köy'ün  mesire  yerlerinde  son  tulûat  temsilcileri,  son  bir 
gayretle  bu  sanatı 
sürdürmeğe  çalışmışlardır.  Ama  ne 
yazı-k  ki  tulûat  tiyatrosunun  türlü  sorunları  üzerinde,  ay­
rıntılara  kadar  bilgi  derleme  zahmetine  kimse  girişmemiş, 
ve  bu  yüzden  de  bu  tiyatro  üzerine  birçok  gerekli  bilgiler 
yitip  gitmiş  durumdadır.
Tulûat  Avrupa'dan  mı  gelmiştir? 
Şüphesiz  ki 
bize 
Batıdan  metinli,  rejisörlü,  planlı  tiyatro  gelmiştir;  ama, 
öte  yanda,  Avrupa’nın  halk  sanatları  içinde  de  bir  tulûat 
tiyatrosu  çeşidi  vardır;  İtalyanların  Teatro  del  Arte’leri, 
her  memleketin, 
yerli  özellikleriyle  panayır  tiyatroları, 
v.b...  —   Tanzimat  çağında  Türkiye'ye  giren  «metinli  tiyat­
ro»,  şehirli  halk  geleneğinde  yerleşmiş  olan  orta-oyunu 
ile  karşılaşmıştı.  Türk  tulûat  tiyatrosu, 
bu  iki  «uzlaşa- 
maz  gibi  görünen»  seyirlik  sanat  çeşidinin  birine  ötekinin 
aşılanması  ile  son  belirgin  şeklini  almış  olmalıdır.  Yerine 
göre,  ya  orta-oyunu  Avrupa  tarzı  tiyatrodan  bir  şeyler 
alıyor,  ya  da  bu 
tiyatro  orta-oyununun  halkça  tutulan 
yöntem  ve  konularından  yararlanarak  seyircilerine  ken­
efini  sevdirmeğe  çalışıyordu.  Kavuklu  Hamdi,  Kel  Haşan, 
Naşit  gibi  sanatçıların  hem  tulûat  aktörü,  hem  de  orta­
oyuncuları  olmaları,  sadece  orta-oyununun  önemini  y itir­
mesiyle  açıklanamaz;  bu  olgu  iki  oyun  türünün  yakınlık­
larını,  birinden  ötekine  geçmenin  kolay  olabildiğini  de  is­
patlar.
Türk  halk  tiyatrosunun  başlıca  özelliklerinden  biri, 
ciddî-acıklı  konuları  dahi  komiğe  doğru  kaydırmak,  gül­
dürüyü  ön  plâna  almaktır;  o,  sanatta  seyirciyi  ciddî  so­
runlarla  karşı  karşıya  bırakıp  bunaltma  taraflısı  olma­
yan  bir  görüşü  tutar.  Naşit’in 
Şehzadebaşı'nda  hüküm
236

---