Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

böyle  münasebetsizlikleri  yapmaması  için  ustasının  kont­
rolünde  kaldığını  bazı  tanıklardan  öğreniyoruz.
Mimik  ve  benzetmeci  hareketler  orta-oyununda  öteki 
seyirlik  oyunlardan  çok  daha  önemli  bir  yer  tutar;  tem­
sil  araçlarının  perde  ve  perde  gerisindeki  sûretler  olması 
Karagözde  kendiliğinden  hayâl  çağrışımlarına  imkân  ver­
mektedir;  bunu  orta-oyununda  aktörler  mimikleri  ve  ben­
zetmeci  hareketleriyle  sağlayacaklardır. 
Kavuklu  ile  Pi- 
şekâr'ın  konuşmaları  sırasında,  Kavuklu’nun,  bazı  da  öte­
ki  kişilerden  birinin,  oyunun  yapısındaki  bu  «gerçek-dışı» 
niteliğe  bir  türlü  akıl  erdiremedikleri, 
bunu  saçma  bul­
dukları  yollu  karşılıkları  ile,  orta-oyununun  bu  ayırdedicl 
özelliğinden  «komik»  bir  etki  çıkarıldığı  olur. 
Bir  örnek 
görelim:  bir  oyunda  Kavuklu  ve  Pişekâr,  birlikte  gâh 
yayan,  gâh  tramvayla 
uzun  bir  yol  alıyorlarmış  taklidi 
yaparlar  meydanda;  sonunda  Kavuklu  dayanamaz:  «Ulan! 
bir  saatte  şurasını  dört  döndük,  olduğumuz  yerden  bir ka­
rış  bile  ayrılmadık.  Yoksa  eğleniyor  musun?»  der.
Orta-oyununda,  mimiklerden  başka,  şüphesiz  bu  sa­
natın  gelişimindeki  daha  önceki  aşamalardan,  örneğin 
hokkabazlıkla  birlikte  yürütüldüğü  dönemden  miras  kal­
mış  öğeler  olarak  el,  ayak  hünerleri  de  önemli  bir  yer  tu­
tar.  Ahmed  Rasim,  Kavuklu'nun  bu  hünerlerinden  bir  bö­
lüğünü  şöyle  sıralıyor:  «Kavuğu,  düşürmeden  başının  bir 
hareketiyle  sol  kolu  üzerine  atabilmek, 
biniş  eteklerini 
savurup  toplamak,  pabuç  sektirmek,  vücut  şiddetle  sen­
deleyerek  düşmek  muhakkak  göründüğü  halde  birdenbi­
re  toplanıvermek...  Kavuklu  Hamdl  öyle  pabuç  sürer,  öyle 
6
ürçerdi  ki  gülmemek  mümkün  değildi.»
Soru  9 4 :   Orta-oyununun  konularında  v e   tiple­
rindeki  özellikler  nelerdir?
Orta-oyunu  fasıllarının  listeleri  ile  karagözünkiler
228

---

karşılaştıranca  görülür  ki  pek  çoğu 
karagözle  ortaktır. 
İçlerinde,  tuluatın  malı  olanlar  da  vardır;  çünkü  orta-oyu­
nu  bu  seyirlik  halk  oyunu  türiyle  yakınlığı  olan  bir  oyun­
du,  ve  gelişiminin  son  aşamasında  onunla  alışverişi  daha 
da  çoğaldı.  Bütüniyle  orta-oyununa  özgü  oyunlar  var 
mıdır?  Bu  soru  incelenmemiştir.  Karagöz  metinlerine  ba­
karak  pek  az  sayıda  orta-oyunu 
metni  bize  ulaşmıştır; 
çünkü  orta-oyununun  (yapısı  ve  tekniği  gereğince)  metin­
lerini  bir  tek  sanatçının  yazıya  geçirmesi  mümkün  değil­
dir.  Son  orta-oyuncularının  sağlığında  ve  oyun  henüz 
canlı  iken,  ses  makineleri 
ve  film  gibi  bugünkü  teknik 
araçlar  yoktu;  bu  yüzden  de  onların  tam  metinleri  tesbit 
edilememiştir,  ve  incelemeler 
çok  az  metne  dayanmak 
zorunluğundadır;  bu  metinler  de  sanatçılardan  birinin  ya 
da  ötekinin  anılarından,  belleklerinde  kalmış  (çok  tekrar­
ın m ış ,  tutunmuş,  ezberlenmiş)  parçalardan  ibaret  kal­
mıştır.
Metin  And’ın  incelemelerinde  belirttiği  önemli  nokta­
lardan  biri  «fasıl»  bölümünde  konuların  Karagöz  oyunla­
rıma  baka  gerçekçi  kalma  zorunluğudur.  Cin,  peri,  ejder­
ha,  v.b.  gibi  öğeleri  olan  metinlere  orta-oyununda  yer  ve­
rilemeyeceği  açfk  bir  şeydir.  Bundan  başka,  tekerleme  de 
orta-oyununda  Karagözdekinden  daha  önemli  bir  yer  tu ­
tar.  Karagözde  tekerleme  «muhavere»  bölümünde  geçer; 
ve  zorunlu  değildir;  muhavere  ya  tekerleme  olur,  veya  baş­
ka  bir  konu  üzerine  döner. 
Orta-oyununda  ise,  baştaki 
«konuşma»  dan  sonra  «tekerleme»  nin  ayrı  bir  bölüm  ola­
rak  söylenmesi  bir  kural  gibidir. 
Fasıl  dışındaki  bölüm­
ler  bakımından,  yine  Karagözden  bir  farkı  da  hayâl  oyu­
nunun  ciddî  anlam.na,  temsil  ve  «remiz»  yönlerine  dik­
kati  çeken  şiirlerin  (semâ’î  ve  perde  gazelinin)  karşılıkları 
ile,  kişilerin  gelişini  haber  veren  türkülerin  bulunmama­
sıdır;  bunların  yerini,  sözsüz  olarak  zurna  ile  çifte  nâranın 
ezgileri  tutar.
229

---

Kişilere  gelince,  orta-oyununda,  gölge  tiyatrosunda­
ki  Karagöz’ün  yerini  Kavuklu,  Hacivad'ınkini  de  Pişekâr 
alır;  bu  iki  kişi,  oyun  içinde  birbirlerine  hep  kendi  gerçek 
isimleri  ile  (örneğin,  Hamdi,  İsmail,  v.b.)  seslenirler.  — 
Pişekâr'ın  rolü,  Hacivad'ınkinden  çok  daha  önemlidir,  şu 
anlamda  ki,  o  aynı  zamanda,  oyun  boyunca  da  bir  çeşit 
«rejisörlük»  görevini  sürdürür.  —  Pişekâr  Kavuklu  ile  çe­
kişir,  alaya  alındığı  olur,  ama,  Kavuklu’nun  ona  saldırma­
ları  Karagözünkü  kadar  ileri  varmaz;  Kavuklu’dan  dayak 
yemesi  söz  konusu  olmaz.  —   Öteki  kişiler,  aşağı  yukarı 
karagöz  oyunundakilerin  karşılıklarıdır: 
Zenneler  (kadın 
kılığında  erkek  oyuncular),  taklitler,  çelebiler,  v.b.  Bebe­
Ruhi  karşılığı  olan  rolü  gerçekten  kanbur,  ya  da  cüce  bir 
aktör  oynar;  bu  tipin,  bazı  oyunlarda  Kavuklu-arkası  de­
nilen  kişi  olduğu  görülüyor;  ama 
Kavıuklu-arkası,  bazı 
hallerde,  Kavuklu’nun  çıraklığını  yapan 
(Kavuklu-adayı) 
bir  aktör  de  olur.
Soru  9 5 :   Orta-oyununun  geçmişi,  oluşumu  ve 
gelişimi  üzerine  neler  biliyoruz?
Yukarda  tekniğini,  konularını,  kişi  tiplerini  nitelen­
direrek  tanımlamaya  çalıştığımız  orta-oyununun 
birçok 
yönleriyle  Karagöz  oyununa  benzemesinden,  ve  onun  or­
ta-oyunu  adiyle  ancak  XIX’uncu  yüzyılın  ilk  yarısından 
beri  gösterilmiş  olmasından,  bu  konu  üzerinde  inceleme­
ler  yapanlar  orta-oyununun  bu  tarihlerde.  Karagözün  can­
lı  aktörlerle  oynanan  bir  oyun  şekline  uygulanması  sonu­
cu  olarak  çıktığı  kanısına  varmışlardır.  Metin  And,  bu  ve­
rilerle  yetinerek  bu  sanat  türünün  çıkışına  bu  kadar  ya­
kın  bir  tarih  gösterilmesinin  yanlış  bir  görüş  olduğu  üze­
rinde  durur;  çünkü,  en  eskilerinden 
başlayarak  mim 
oyuncuları,  maskaralar,  çengiler  ve  şenliklerdeki  eğlen-
230

---