Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

onlara  uymak  elinden  gelmez:  cahildir;  Hacivad’ın  tumtu­
raklı,  arapça-farsçalı  konuşmalarını  hep  ters  anlar...  —  
Bu  iki  temel  kişi,  oyunun  ilk  iki  bölümünde,  «mukadde­
me»  ve  «muhavere»  de  karşılıklı  çene  yarıştırırlar.  Üçün­
cü  bölümde,  yani  «fasıbda,  şartların,  konunun  gerektirdi- 
ğince,  çeşitli  tipler  sahneye  gelirler.  Bu,  ikinci  derecede 
önemli  kişiler  şunlardır:  kadın  tipleri  (Zenne’ler);  erkek 
tip le ri:  genç  âşık,  mahalleye  özgü  kişiler;  taşra  tipleri: 
Kastamonulu,  Kürt,  v.b.; 
azınlık  tip le ri: 
Yahudi,  Rum,. 
Ermeni,  yabancı  (Firenk)  v.b.;  Bebe-Ruhi  (aptal  oğlan); 
kabadayı:  Zeybek, 
Tuzsuz  Deli-Bekir, 
Çakıcı;  Tiryaki: 
afyon  yutmağa  alışmış,  söyleneni  anlamayan,  yaşlı  bir 
adam.  —   İnsan  dışı  suretler  şunlardır: 
bazı  hallerde 
hayvanlar  (deve,  eşek,  v.b.);  efsanel  k  varlıklar:  konu­
şan  ve  insanları  yutan  Kavak,  ejderha,  cazılar,  cinler.
Karagöz'le  Hacivad'ın 
yaşamış  kişiler  olduğu  üze­
rinde  ileri  sürülenler,  gelenekten  gelme  söylentilerin  da­
ha  ötesine  gidemiyor;  bunlara  yukarda  değindik.  Yalnız, 
Karagöz'ün  Çingene  asi  ndan  olduğu  üzerinde  söy enen- 
ler  oyunun  gelişim  tarih’ni  ilgilendirir. 
Oyunlarda 
Ka­
ragöz  fırsat  düştükçe  Çingene  olarak 
gösterilir;  onun 
aslına  değgin  bu  görüş  XVH'nci  yüzyıldan  beri  gelenekte 
yaşamaktadır.  Çingene  sanatçıların,  seyirlik  halk  oyun­
larının  b rçok  çeşitleri  gibi,  Karagöz  oyunlarını  da  işle­
miş  oldukları  göz  önünde  tutulursa,  Karagöz  tipinin  Çin­
gene  asıllı  hayalcilerin  marifetiyle  gölge  oyununa  girmiş 
olması  düşünülebilir.  Evliya  Çelebi’den  beri,  pek  çok  Çin­
gene  usta  oyuncuların  türk  gölge  tiyatrosundaki  payları 
bilinen  bir  şeydir.
Karagöz  oyunlarını,  açık-saçık,  ayıp  şeylerden  «ten­
zih»  etmek  çabası  gibi,  Karagöz’ün  — veya  herhangi  bir 
tipin—  şu  ya  da  bu  asıldan  gelmesini  bu  ünlü  halk  sana­
tına  yakıştırmamak  yersiz  ve  anlamsız  bir  alınganlıktan, 
başka  bir  şey  değildir.
222

---

Karagöz  oyunu  dört  bölümden  meydana  g e lir:
1) 
Mukaddeme.  Hacivad  bir  semâ'î,  arkasından  da 
bir  gazel  okuyarak,  seyircilerin  oturuşlarına  göre  sol  ta ­
raftan  perdeye  gelir;  bir  eğlence  ister.  Bu  isteğkıi  hep 
aynı  kalıp-sözlerle  tekrarlar:  «Yar  bana  bir  eğlence!...» 
Böylece  sanki  oyunun  amacını  bildirir:  o  akşamki  oyun' 
her  zamanki  gibi,  seyircileri  eğlendirmek  için  tertiplen­
miştir.  —   Hacivad’ın  bağırmasından  rahatsız  olan  Kara­
göz,  kendi  evinkı  bulunduğu  kabul  edilen  (sağ  taraf)  yer­
den  fırlar,  Karagöz’e  çıkışır,  ona  vurur.
2)  Bu  ilk  çatışmadan  sonra  Karagöz’le  Hacivad  ara­
sında  «muhavere»  başlar.  Bu  bölümde  çoğu  kez  her  oyu­
na  uygulanabilen  hazır  bir  «ikili-konuşma»  konusu  geliş­
tirilir.  Bu  kalıplaşmış  muhavereleri^  bir  listesini,  Metin 
And’ın  kitabında  bulacaksınız.  —   Muhavere  bir  «tekerle­
me»  de  olabilir;  yani,  Karagöz’ün  ya  da  Hacivad’ın,  ol­
mayacak  bir  şeyi  başlarından  geçmiş  gibi  anlatmaları... 
Bu  maceranın,  çoğu  kez,  bir  rüya  olduğu  sonunda  anla­
şılır.  «Muha/<3re»Qe,  tekerlemeler  dışında,  müzik,  edebi­
yat,  bilmece,  v.b.  gibi  konular  da  işlenir.
3)  Fasıl  bölümü.  Burada  oyuna  adını  veren  asıl  konu 
ele  alınmış,  sahneye  konmuştur.  Bunların  kümelenmele­
rini  yukarda  gösterdik.
4)  Bitiş.  Faslın  sonunda,  sahnedeki  kişiler  bir  vesile 
ile  dağılırlar.  Karagöz  Hacivad’a  bir  kez  daha  dayak  at­
tıktan  ve  her  vuruşunda  Hacivad’ın 
sözlerine 
tekerle- 
memsi  cevaplar  verdikten  sonra  Hacivad:
Yıktın  perdeyi  eyledin  viran.
Varayım  sahibine  haber  vereyim  hemân!
der,  Karagöz  de  Hacivad’a:  «Bir  daha  yakan  elime  geçer­
se...»  gibilerden  bir  tehdit  savurduktan,  seyircilerden  de:.
Soru  9 2 :   Bir  karagöz  piyesi  nasıl  kurulmuştur?■
223

---

«Her  ne  kadar  sürc-i  lisan  ettikse  af  ola!»  diye  özür  dile­
dikten  ve  gelecek  oyunu  bildirdikten  sonra  perdeden  çe­
kilir;  oyun  da  sona  erer.
Karagöz  oyununun  önemli  bir  özelliği,  — tıpkı  orta- 
oyununda  ve  seyirlik  köylü 
oyunlarında  da  olduğu  gi­
bi—  sahnenin  «itibarî»  bir  değer  taşımasıdır;  oraya  Ka­
ragözcüler  «Küşterî  Meydan»  derler.  Genel  olarak,  İs­
tanbul’un  orta  halli  bir  mahallesinde  bir  meydan,  bir  so­
kak  başı  olarak  düşünülebilir  burası.  Perdenin  sağ  tara­
fında,  dekor  filân  bulunmadığı 
halde, 
Karagöz’ün  evi, 
solda  da  Hacivad'ın  ve  başka  kişilerinki  varmış  gibi  ka­
kül  edilir.  Karagöz  hep  sağ  taraftan  sahneye  girer;  öteki 
kişiler  sol  taraftan.  Karagözün  başı  ikide  bir  perdenin 
sağ  yukarı  köşesinden  görünür:  sahnede  konuşanların 
sözlerine  karışmak,  kendi  kendine  bir  tuhaf  düşünce  or­
taya  atmak  gibi  durumlarda,  burası  Karagöz’ün  pence­
resi  sayılır.  «Fasıl»  bölümünde,  yine  çoğu  kez  Karagöz’ün 
evi  o  tarafta  sayılır;  bazı  konularda,  perdenin  sağma  ve 
soluna  birer  yeri  temsil  eden  dekorumsu  sûretler  konur: 
örneğin,  Ferhâd  ile  Şirin  oyununda  sağda  Elma-Dağı,  sol­
da  Şirin’in  kasrı  vardır;  Bakkal  oyunu’nda, 
Karagöz'ün 
tarafı  bakkal  dükkânı  farz  edilir,  çünkü  Karagöz  bakkal 
olmuştur.
Karagöz’ün  sağdan,  öteki  aktörlerin  soldan  girme­
leri,  Karagöz'ün  oyunun  baş-kişisi  olarak  önemini  göste­
ren  bir  olgudur.  Karagöz  bütün  öteki  aktörlerle  devamlı 
olarak  karşı  karşıyadır.  Onun,  konu  gereğince  perdede 
bulunmadığı  seyrek  hallerde,  sağ  taraf  boş  kalmış  olur. 
Karagözcü  sol  eliyle  Karagözü,  sağ  eliyle  öteki  kişileri  oy­
natır;  bu  yüzden  de  sûretler.  Karagözle  bütün  öteki  kişi­
ler  karşı  karşıya  gelecek  biçimde  değneğe  takılmışlardır, 
ve  o  biçimde  sahneye  çıkarlar.
224

---