Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

larındaki  dinlik  törenler  arasında  bağlar  bulunabileceği 
sorununa  da  dikkati  çekmişlerdir.
Soru  9 9 :   K öylü  oyunlarının  konuları  ile  çeşitli 
halk  edebiyatı  türlerinin  ilişkileri  var 
mıdır?
Çeşitli  türküler  (oyun  =  dans  türküleri,  ağıtlar,  v.b.) 
seyirlik  halk  oyunlarında  gereç  olarak  kullanılır.
Onların  anlatı  türleriyle  yakın  ilişkisini  belirtecek  ta ­
nıklar  çok  azdır;  tek-tük  konularda  gerçekçi  -  güldürücü 
masallarla  ortak  oldukları  kestirilebilir;  buna  belirgin  bir 
örneği  «Derviş  Baba»  masalında  buluruz.  Bu  masalın  bir 
metni  benim  Az  gittik,  uz  gittik  adlı  kitabımda  yayınlan­
mıştır:  Adamın  biri, 
bir  dilenci  dervişe  küçük  bir  para 
yerine  bir  sarı  lira  verir,  ve  geri  alamaz.  Bunun  üzerine 
dervişi  kadıya  götürür. 
Yolda  rastladıkları  kavallı  ço­
ban,  kemanlı  çingene  de  onlara  katılır.  —   Masalın  örgüsü, 
adamın  parasını  ısrarla  istemesi,  dervişin  sarı  lirayı  ver­
meye  yanaşmaması,  onların  bu  tekerlemen  konuşmaları­
na,  çobanın  kavalını,  Çingenenin  kemanmı  çalarak  katıl­
maları,  en  sonunda,  mahkemede  Kadı  Efendinin  karısının 
da  bu  cünbüşlü  havaya  dayanamayıp  oynamaya  kalkması, 
Kadı  Efendinin  de  dâvayı,  gene  bir  tekerleme  ile  kestirip 
atması  gibi  eğlenceli  sahnelerden  meydana  gelmiştir.  — 
Masal,  kuruluşu  bakımından  bir oyun  senaryosuna  çok  ya­
kışıyor.  Bu  konu.  Şükrü  Elçin'in  Karadeniz  bölgesinden 
derlediği  bir  köylü  oyununda  da  işlenmiştir.  Masalın  birkaç 
çeşitlemesi  derlenmiş,  ve Türk  masal  katalogunda  incelen­
miştir;  Batı  Makedonya  Türkleri  arasında  anlatılan  bir 
varyantını.  Prof.  C.S.  Mundy  derlemiştir.  —   Bu  konu,  köy­
lü  oyunları  dağarcığına  masal  geleneğinden  mi  geçmiş­
tir;  yoksa  masal  mı  oyunun  anlatı  türüne  dör>üşümü  ürü­
240

---

nüdür?  Biz  birinci  ihtimali  daha  Kuvvetli  buluyoruz,  ama 
bol  sayıda  gereçler  derlenince  berki  daha  'kesin  bir  sonu­
ca  varılabilecektir.
Soru  1 0 0 :  Seyirlik  köylü  oyunlarının  çeşitleri 
nelerdir?  Törenlerle  ilişkileri  var 
mıdır?
Seyirlik  köylü  oyunlarının  bazılarının,  yılın  mevsim 
değişmelerini  belirleyen  günlerinde 
— aşağj  yukarı  hep 
aynı  tarihlerde—   yapılan  törenlere  bağlılığı  dikkati  çeken 
bir  olgudur.  Bunları,  bir  çeşit  «resmbliğini  yitirm iş  olmak­
la  beraber  gelenek  olarak  hâlâ  «bayram»  sayılan  gün­
lerin  kutlanması  diye  adlandırmak  yerinde  olur.  Ahmet 
Kutsi  Tecer’in  incelemesinde  etraflı  olarak  anlatılan  bir 
tanesini  özetleyelim;  bu  örnek,  kış-yarısında  düzenlenen 
sayacı  töreninde  oynanan  Arab-oyunu’dur.
Törenin  iki  yönü  v a rd ır: 
birincisi  «saya  gezmesi» 
adını  alır;  deve  ve  tilki  kılığına  girmiş  «aktörslere  katı­
lan  üç  kişiyle  birlikte  meydana  gelmiş  kafile  kapı  kapı 
dolaşarak  türküler  («saya  türküleri»)  çağırırlar.  Hayvan 
kılığında  olanların  boyunlarına,  bacaklarına  çanlar  takıl­
mıştır.  Bu  kafilenin  kişileri  gezerlerken  türlü  şaklaban­
ın la r  yaparlar.  Gezinin  amacı  evlerden  yemek  pişirmeğe 
yararlı  erzak  toplamaktır.  Toplanan  erzakla  hazırlanan 
yemekler:  bulgur  pilâvı,  helva...  birlikte  yenilir.  —   Gerek 
gezi  esnasında  (köyün  bir  meydanında,  ya  da  bir  evin 
avlusunda),  gerekse  yemek  için  toplanılmış  olan  odada 
çıkarılan  oyunlar  törenin  toincl  yönünü  meydana  getirir­
ler.
Geleneğe  göre  saya  töreninde  çıkarılan  Arab  oyunu 
üç  şahıslıdır:  Arap,  İhtiyar,  Gelin.  Oyun  şöyle  yürütülür 
(bir  meydanda  oynanıyorsa,  deve  ile  tilkiler  de  sahneye 
çıd a rla r): 
Arap  devecidir. 
İhtiyarla  Gelin  yaylaya  göç
241

---

ederlerken  Arap,  Geline  sarkıntıhk  eder.  Arapla  İhtiyar 
arasında  kavga  çıkar.  Kadın  hem  Araba,  hem  de  İhtiyara 
cilve  yapar.  (Bu  arada  hep  birlikte  bir  halay  da  tutar­
lar.)  Arapla  İhtiyarın  kavgası  kızışır.  Sonunda  Arap  İhtir 
yarı  öldürür;  ama  Gelini  elde  edemez.  —   Gelin  ölünün 
başında  ağıt  yapar.  Seyirciler  İhtiyarın  ağzına  çerezler 
verirler;  İhtiyar  yavaş  yavaş  dirilir.  Dirilme  seyircilerin 
neşesini  geri  getirir.  Davul  zurna  ile  yeniden  halay  tutu­
lur.
Bu  oyunun  oynandığı  birçok  yerlerde  «bereket,  uğur 
getirir»  diye  bir  inanış  vardır.  —   Oyunda  İhtiyarın  ölüm 
belirtileri  ile  ağıt  öğeleri,  artık  kışın  gücünü  yitirmeğe  bir 
işaret,  verilen  yemişlerle  yeniden  canlanması  ve  bundan 
duyulan  sevinç  de, 
tabiatın  yeniden  uyanacağı  günlere 
yaklaşıldığım  muştulayan  bir  anlatım  olsa  gerektir.
Tecer,  aynı  incelemesinde,  bugünkü  biçimleri  ile  tö- 
renlik  nitelikleri  belirsiz  olmuş  oyunlara  da  örnekler  ver­
miştir.  Onun  kanısına  göre  bu  oyunlardan  bir  bölüğü  de, 
dinlik  oyunların,  giderek  din  dışı  nitelikler  kazanma  şek- 
finde  bir  dönüşüm  sonucudurlar.  Nitekim,  «Arab-oyunu» 
bazı  yerlerde  kış-yarısı  törenleriyle  bağlarını  yitirmiş,  dü­
ğünlerde  veya  başka  toplantılarda  da  oynanır  olmuştur.
Tamamı  tören-dışı  nitelikte, 
«farce»  tipi  oyunlara 
örnek  olarak  da,  yine  Tecer'in  incelemesinden,  ikinci  bir 
oyunu  özetleyelim  (bu,  Yozgat'ta  derlenmiş  bir  oyundur)  : 
Elekçioğlu  diye  adlanan  oyunun  kişileri  iki  erkek  (Elek- 
çioğlu  ile  Kenanoğlu)  ve  iki  kadındır.  Seyirciler  de  yer 
yer  oyuna  katılırlar  Elekçioğlu,  yüzü  una  bulanmış,  yır­
tık  pırtık  giyinmiş,  çanlar  takınmıştır;  Çingene  diye  dü­
şünülür.  Oyun, 
onun  sahneye  çıkıp  köyün  kâhyası  ile 
konuşmasıyla  başlar. 
(Kâhya, 
seyirciler  arasından  biri­
dir.)  Elekçioğlu  kızlarını  oynatacaktır,  buna  karşılık  da 
köylülerden  barınacak  bir  yer  ister.  Kâhya,  muhtara  ve
242

---