karagöz okulu dışında, yani konuları ve üslûpları İmpara
torluğun devlet merkezindekinden farklı bir oyun tarzının
taşra şehirlerinde gelişmiş olduğu kestirilebilir. Kars ka
ragözü üzerine çok yakınlarda yapılan ilk araştırmalar bu
tahmini doğruluyor. Kars karagöz oyunlarından da me
tinleri ses bandına alınanlar vardır; ama başka bölgeler
üzerine henüz araştırmalar yapılmamıştır. — Bildiğimiz
kadarı: İzmir, Bursa gibi Batı - Anadolu şehirlerinde Ka
ragöz, repertuvarı, tekniği, kişileri bakımından, İstanbul’-
dakilerden farksızdı.
Soru 8 9 : Karagöz T ürkiye dışındaki ülkelerde
yayılm ış mıdır?
Balkan ülkelerinde doğrudan doğaıya karagöz oyu
nunun oynandığı Yugoslavya gibi yerler yanında, kendi
kukla tiyatrolarının konularında ve tiplerinde Karagözün
etkisi görülen ülkeler de vardır: Romanya gibi. — Yunan
halk tiyatrosu karagözü Türklerden almış, adını değiştir
meden onu benimseyip kendi özelliklerine uygulamıştır;
onu, Türk Karagözünün bir çeşitlemesi diye niteleyebili
riz.
Türkiye ile Balkan memleketlerinin türkçe konuşu
lan yerleri ve Kuzey Afrika'nın eski Osmanlı İmparator
luğundan kopmuş bölgeleri dışında yabancı ülkelerde Ka-
ragöz'ün etkisini gösteren birkaç olgu sayılabilir. İtalyan
gölge oyununda Karagöze benzeyen yönlerin bulunuşu.
Kuzey Afrika halk geleneklerinin aracılığı ile karagözün
bir etkisi olsa gerektir. — Türk karagözünün, kendi nite
liklerinden bir şey yitirmeden, bir Türk oyunu olarak, bir
ara Paris'te Chat Noir adlı kabarede gösterildiği de bili
niyor.
216
Osmanlı İmparatorluğundan kopmuş memleketlerden
türk karagözünün yayıldığı yerlerde bu oyun zaman za
man devlet yönetimiyle çatışmıştır. 1830'da
Cezayir’in
Fransızlar tarafından işgalinden sonra,
yerli
oyunlara
Fransızları küçük düşüren sahneler eklenmişti.
1843'te
Fransızlar Cezayir’de gölge oyununu yasakladılar. — Trab
lus'taki bir karagöz oyununda Fransızların 1870’de,
Al-
manlara yenilgileriyle alay ediliyordu.
Yine Trablus’ta,
1909'oa,
ll'nci Abdülhamid’in tahttan indirilmesi olayın
dan halkın duyduğu sevinç karagöz oyunlarında yankı
lanıyordu. Trablus sözlü geleneğinde karagözün kökeni
üzerine anlatılan hikâye de, onun halk sözcüsü yanını be
lirtmek bakımından ilginçtir: bu söylentiye göre karagöz
oyununu, İstanbul’da, memleketin yönetimini beğenmeyen
bir adam, tenkitlerini Padişaha bu oyun aracılığı ile du
yurabilmek düşüncesiyle icad etmiştir; bir zaman sadece
güldürücü, açık saçık konularla halkı eğlendirmiş; Padişah
da merak edip oyunu görmeğe gelmiş; o ;nman adam, dev"’
let yönetiminde ve yöneticilerinde^ kusurları, aksaklıkla
rı, bozuklukları bir bir anlatmış, Padişahı uyarmış böyle
ce; Padişah da yolsuz adamlarını yanından uzaklaştırmış,
kötüleri cezalandırmış; karagözcüyü de vezir yapmış.
Soru 9 0 : Karagözü modernleştirme denemeleri
olmuş mudur?
XIX'uncu yüzyılın ünlü yazarı Ahmed Midhat Efendi
ile Karagözcü Kâtibi Sâlih, karagöz oyunlarına yenilikler
katmayı ilk defa düşünmüş olanlardır. Ahmed Midhat, bez
yerine perdenin buzlu camdan olması, sûretlerin boyla
rının büyütülmesi gibi düşünceler ortaya atmış; Kâtib
Sâlih Fransız romanlarından konu seçmeye kalkışmıştı. —
Kâtib Sâlih'in tekniğindeki başka bazı değişiklikler: sah
217
neye ikiden fazla sûret birden çıkarmak, perdenin etrafını
resimlerle süslemek, perdenin içine mobilye ve ev içi de
korları koymak, oyundan önce ince saz çaldırmak gibi ye
niliklerdir; mum yerine elektrik lâmbasını da ilk defa o
kullanmış; karagöz geleneğindeki sûretlere de
değişik
tipler eklenmiş: örneğin, Karagöz'ün davullu ve tulumlu
sûretleri gibi; Karagöz bu kılığı ile perdeye gelip öteki ki
şileri oynatırmış. — Kâtib Sâlih’in bu çeşitli yenileştir
me denemelerine tanık olanlar, hiç birinin başarı kazan
madığı kamsmaadırlar;
nitekim onlardan bir iz de kal
mamıştır.
Karagöz üzerinde, geleneğin dışına çıkarak ikinci bir
«yenileştirme» denemesi, onun belli başlı kişilerini canlı
aktörlere temsil ettirmek, Karagözü tiyatro sahnesine çı
karmak olmuştur. 1910 yılında
«Canlı Karagöz sahnesi
ve Operet Kumpanyası» adında bir tiyatro kuruluşu bu
işi bir zaman sürdürmüştür. Orada oynanmak üzere bir
çok piyesler de yazdırılmıştır. Karagözcü Kâtib Sâlih bu
oyunlarda Hacivad rolüne çıkmış.
Şalgam Hoca adında
bir softanın
Karagöz'ün karşısına çıkan bir
tip olarak
icadı bu oyunlarda denenmiştir. Ünlü tulûatçı Naşit de
canh Karagöz oynamış sanatçılardandır.
Karagöz modernleştirmeyi üçüncü bir kez 1941 yıl
larında Ismayıl Hakkı Baltacıoğlu denemiştir. Onun ge
tirmek istediği yenilikler hem tekniğe, hem de konulara
değgin idi. O, oyunu daha büyü-k bir salonda (tiyatro, si
nema binalarında), daha kalabalık seyirciye
gösterebil
mek amacı ile, vaktiyle Ahmed Midhat Efendi’nin düşün
düğü gibi, sûretlerin ve dolayısıyle perdenin boyutlarını
büyütüyordu; deve derisi yerine, yağa batırılmış karton
dan sûretler yaptı; Karagöz Ankara'da adlı bir oyunla bu
denemeyi uyguladı. Ama onun bu yoldaki çabası da başa
rısızlıkla sona ermiştir.
Karagözü, geleneğindeki teknik ve içerik özellikleri
218
Dostları ilə paylaş: |