35
bir yerdə isə "öv" və yaxud "öy" deyildiyinə diqqət olunsa, bu
surətlə Azərbaycanın hansı dil qrupundan olduğu məsələsi də
gələcəyin ən pırtlaşıq və ilişik işi olacaqdır. O zaman bəlkə də
Azərbaycan ləhcəsini bütün türk ləhcələrinin ortası sayacaqlar
ki, bu da yeni mövzu olacaqdır" (Zeynallı, 1983, s. 114).
A. Samoyloviç yazmışdır:
"...İranın və Azərbaycanın türk şivələri özünün əsas əla-
mətlərinə görə türk dillərinin cənub-qərb qrupuna daxil olsa
da son vaxtlar aydınlaşır ki, Azərbaycanda son dərəcə qarışıq
mənşəli türk ləhcələrinin qalıqları öz əlamətlərini saxlamışdır.
Bunlar hazırda şimal-şərq və uyğur da daxil olmaqla tamamilə
başqa qruplarda mövcuddur"
(Самойлович, 1926, c. 7).
Türk ləhcə və şivələrinin kök türkcədən ayrılma tarixi və
məkanı barədə alimlər arasında fikir birliyi yoxdur. Məsələn,
Nizami Cəfərovun fikrincə, bu, I minilliyin sonu, II minilliyin
əvvəllərində baş vermişdir.
Nizami Cəfərov bildirir:
"Qədim ümumtük dilinin bölünməsi prosesi l minilliyin
sonu, ll minilliyin əvvəllərində əsasən üç türk dilinin forma-
laşması ilə başa çatmışdır: oğuz dili, qıpçaq dili, karluq dili.
Lakin həmin dillər bir-birinə o qədər yaxın və əlaqələri o qədər
sıx, intensiv olmuşdur ki, ümumi bir dilin - ümumtürkcənin
dialektləri təsəvvürünü yaradırlar" (Cəfərov, 2002, s. 112).
Nizami Xudiyev isə bir qədər fərqli düşünür. Onun fikrincə,
bu proses ən geci eradan əvvəl I minilliyin ortalarında baş ver-
mişdir:
"Ümumi türk dili tarixinə həsr olunmuş tədqiqatlar,
xüsusilə professor Əhməd Cəfəroğlunun tədqiqatları göstərir
ki, müxtəıif türk etnik-mədəni regionlarında meydana çıxan
türk ədəbi dillərinin tarixi ümumi türk dili tarixi anlayışını
istisna etmir, əksinə, tamamlayır və belə qənaəti möhkəmlən-
dirir ki, müstəqil türk ədəbi dilləri ümumi bir türk ədəbi dil
mühitinin məhsulu olub, məhz həmin mühitin əks olunduğu
coğrafi arealda formalaşır, etnik-mədəni ehtiyacı ödəyir, sonra
isə məhv olub gedir, dəyişikliyə uğrayır, yerinə yeni ədəbi for-
36
ma gəlir. Lakin hər bir yeni forma mütləq özündən əvvəlki
normativ formanın təcrübəsinə və ümumi tük ədəbi dili ün-
sürlərinin inkişafına əsaslanır.
Qədim türk dili ən qədim zamanlardan eramızdan əvvəl V
əsrə qədərki dövrü əhatə edir. Təqribən eradan əvvəl l minil-
liyin ortalarından gec olmayaraq bu dilin differensasiyası baş-
lamışdır" (Xudiyev, 1997, s. 9-10).
Elbrus Əzizov deyir:
"Fuad Köprülüzadə 1926-cı ildə Bakıda çap olunmuş
"Azərbaycan ədəbiyyatına dair tədqiqlər" adlı kitabçasında
Azərbaycan dilinin təmiz oğuz dili olduğunu göstərmişdir.
Sonralar Çobanzadə və onun ardınca Dəmirçizadə Azərbaycan
dilinin oğuz - qıpçaq dili olduğunu təsdiq etdilər. Əhməd Cəfər
isə dilimizin oğuz-qıpçaq mənşəli dil olmasını təsdiq eməklə
yanaşı, bidirmişdir ki, ancaq bu dilin uyğur dili ilə kiçicik mü-
qayisəsi bizi Azərbaycan dilinin əmələ gəlməsində uyğur dili
qatının çox işləməsi barədə düşünməyə məcbur edir" (Əzizov,
1991, s. 119).
Əhməd Cəfər isə yazmışdır:
"Dialektlərin faktlarına əsasən mən bu qənaətdəyəm ki,
Azərbaycan dili əsas əlamətlərinə görə, türk dillərinin Qərb
qrupuna aid olsa da, bu dil müəyyən dərəcədə türk dillərinin
Qərb və Şərq qruplarını bağlayan halqadır" (Вопросы диа-
лектологии тюркских языков, 1963, s. 22).
Bu fikirlər də Elbrus Əzizova məxsusdur:
"Müasir Azərbaycan dilində uyğur elementlərinin oldu-
ğunu Nəcib də göstərməkdədir. Azərbaycan və uyğur dillərinin
ötəri müqayisəsi daha çox bu iki dil üçün əlamətdar olan izoq-
loslar aşkara çıxarmağa imkam verir. Məsələn, "a-e" səsdəyiş-
məsini gözdən keçirək. Uyğur dili üçün xarakerik olan bu hal
özünü Azərbaycanın cənub, şərq və şimal şivələrində də gös-
tərməkdədir. Eyni hala Anadolu şivələrində də rast gəlinir.
Bundan başqa Azərbaycanın ayrı-ayrı şivələrində uyğur dili
üçün xarakterik olan "a-ə", "a-o", "o-a", "e-ə", "e-ö", "d-
37
ç", "k-ç" və sairə əvəzlənmələr də müşahidə edilməkdədir"
(Əzizov, 1991, s. 119).
Yenidən tarixi mənbələrə qayıdaraq söyləyək ki, Selenqa
daşı (Moyonçur abidəsi) artıq VIII əsrdən etibarən onuyğurların
doqquzoğuzlarla birlikdə Qafqazdan köç edərək, Şərqi Türküs-
tanda, daha dəqiq desək, bugünkü Monqolustan və Uyğurustan
ərazilərini əhatə edən geniş bir məkanda məskunlaşıb, orada
böyük bir xaqanlıq qurduqlarını sübut edir. X əsr ərəb müəllifi
Məsudi doqquzoğuzlardan Xorasanla Çin arasında məskunlaşan,
manixey dininə sitayiş edən bir xalq kimi söhbət açır.
Tarixi mənbələrdən onuyğurların lll əsrin böyük Azərbay-
can şairi və filosofu Maninin qurmuş olduğu maniçilik, başqa
sözlə, manixeizm dininə sitayiş etdikləri və bu dini öz dövlət-
lərinin rəsmi dini elan etdikləri məlumdur (Гумилев, 2002, c.
472-473). Görünür, öncələr Albaniyada yaşamış onuyğurların
bu ölkəni tərk edib Şərqə köçmələrinə də elə bu din səbəb ol-
muşdur. Çünki V əsrdə Albaniya hökmdarı Vaçaqanın dövründə
xristianlığın rəsmi dövlət dini elan edilməsindən sonra bütün
qeyri din və məzhəb nümayəndələrinə qarşı, o cümlədən maniçi-
lərə qarşı dəhşətli təqib və təzyiqlər başlamışdı (Kalankaytuklu,
1993, s. 53-55). Bu üzdən də başqa din və təriqətlərin nüma-
yəndələri ölkəni tərk etmək məcburiyyətində qalmışdılar.
Nizami Xudiyev deyir:
"IX-XII əsrlərdə ümumi türk dilinin inkişafında maniçi
türk ədəbiyyatı müəyyən rol oynamışdır. Bu ədəbiyyatın dili
qədim türk dilidir. Bununla belə, həmin dil artıq başqa mə-
dəniyyət tipologiyasına xidmət edir. Ümumiyyətlə, IX-XII əsr-
lərdə türklər qədim türk Tanrı dininin yerinə islam, buddizm,
maniçilik, xristianlıq kimi dinləri qəbul edirlər və qədim türk
dilinin əsas lüğət fondu, hətta ümumən leksikası dəyişmir.
Eləcə də bir çox maniçi mətnlərdə yeni dinin xüsusi termino-
logiyasına xas elementlərə rast gəlinmir. Yəni maniçilik türk
ədəbiyyaında əksər hallarda öz terminologiyası ilə təmsil olun-
muşdur" (Xudiyev, 1997, s. 55).
Cavad Heyət yazır:
Dostları ilə paylaş: |