TüRKİye diyanet vakfi 4 İSLÂm ansiklopediSİ (28) 4

Bibliyografya :

Hârizmî, Şûretü't-'arz (nşr H. Mzik), Wien 1926 -> (nşr. Fuat Sezgin), Frankfurt 1992; İb-nü'l-Fakih, Muhtaşaru Kitâbİ'l-Büldân (nşr. de Coeje), Leiden 1885, s. 14;Ya"kübî, Târih, I, 93; Mes'ûdi, Mürûcü'z-zeheb (Meynardi, 1, 162-163, 349; II, 438; İstahrî. Mesâlik (Abdülâl}. tür.yer.; İbn Havkal. Şûretü'l-'arz, tür.yer.; Hudûdü't-'âlem (Minorsky). s. 82, 122, 196; Makdisî. Ah-senü't-tekâsîm, tür.yer.; Bîrûnî, Tahkiku mâ li'l-Hind: Atberunİ's India (trc. E. Sachau], London 1910,1,31, 197-198,201-202, 211-212.250. 357; Mervezî. Fuşûiü haole'ş-Ştn oe't-Türk ve'l-Hind: Sharaf ai-Zamân Tâhir Maroazi on Chİ-na, the Tıırks and India (trc. ve nşr. V. Minorsky), London 1942 -+ (nşr. Fuat Sezgin), Frankfurt 1993, s. 39,40-41; İdrîsî, India and theNeigh-bouring Territories (trc S. Maqbul Ahmad), Lei­den 1960, s. 54-72; Akhbâr al Sin usa'i-Hind İn Arabic Classical Accounts of India (trc. ve nşr. S. Maqbul Ahmad), Calcutta 1989, s. 22, 38, 56; O. Spies. An Arab Account of India in the 14"' Century, Aligarh 1941; S. M. Husayn Nainar, Arab Geographers7 Knoıvledge of Sou­thern India, Madras 1942; 5. Maqbul Ahmad. "al-Mas'ûdi on the Kings of India", At-Mas'u-di Commemoration Volume, Calcutta 1960, s. 97-112; a.mlf., İndo-Arab Relations, New Del­hi 1978, s. 102-106, 115-119; S. Piggot. Prehis-toric India, London 1961, s. 155; A, T. Olm-stead. History of the Persian Empire, London 1970, s. 145;G.R. Tibbets, ,4ra£>Mauigation in the Sndİan Ocean Before the Coming of the Portuguese, London 1971; K. Miller. Veitkarte des Arabers Idrisİ uom Jahre 1154, Stuttgart 1981; at-Khwârazmi: Map of the Wor!d (ed. S. Raziz la'fri). Dushanbe-Srinagar 1985; TheHis-tory of Cartography (ed |. B Harley-D Wood-ward). Chicago-London 1992, 11/1, s. 81, 94, 150, 151.391.

III. Tarih

Hindistan alt kıtasında yapılan arkeolo­jik araştırmalar. Geç Yontma Taş devrin­den sonra ilk yerleşik hayata milâttan ön­ce VII. binyıl başlarında İndus havzasında­ki Mehrgarh'ta geçildiğini göstermekte­dir. Erken Cilâlı Taş devrine ait olan ker­piç ev ve tahıl ambarı temellerinin bulun­duğu kültür katlarında VI. binyıldan iti­baren de seramiğe rastlanır. Bu uygarlık ilerledikçe 5000-2500 yılları arasına tarih-lenen Erken İndus uygarlığını, o da en parlak dönemini 2300-1700 yıllarında ya­şayan İndus veya Harappa adıyla bilinen yüksek uygarhğıdoğurmuştur. En önem­li kazı alanları Harappa. Mohenjo-Daro ve Kalibangan olan bu uygarlık, bugün dahi hayranlık uyandıran bir şehircilik anlayı­şına sahipti. Henüz çözülememiş bir yazının da icat edildiği İndus uygarlığı milâttan önce 1S00 yıllarında Asya'nın içlerin­den gelen Hint-Avrupalı Ârîler tarafın­dan yıkıldı. Halen Güney Hindistan'ın çe­şitli kesimlerinde ve Seylan adasının ku­zeyinde yaşayan Dravidler'in. Ârîler'in önünden kaçan İndus uygarlığı insanları oldukları sanılmaktadır.

Aslında göçebe ve İranlılarla akraba olan Âriler. yıktıkları İndus uygarlığını he­men her unsuruyla kendi bünyelerinde asimile etmişler ve geldikleri bu yeni top­raklarda yerleşik düzene geçerek adına Ganj uygarlığı denilen medeniyeti kur­muşlardır. Milâttan önce 1500-1000 yılla­rı arasında yaşayan Ganj uygarlığı Hindis­tan dinî inanış ve sosyal geleneklerinin de oluşmaya başladığı dönemdir. Sanskritçe yazılmış Hindu kutsal metinleri Vedalar ve kast sistemi bu zaman diliminde orta­ya çıkmıştır. Ganj uygarlığının sonuna doğ­ru sosyal hayatta belirginleşen sistemler küçük krallıkların oluşmasına zemin ha­zırladı ve kutsal metinlerde adlan zikre­dilen Gandhara, Kurupançala, Matsya, Ka-şi, Avanti. Kasala. Malla. Magadha. Aşva-ka ve Cedi gibi devletler kuruldu. Zaman içerisinde yaşanan mücadelelerde galip gelen Magadha Krallığı milâttan önce VI. yüzyılda Ganj vadisinin kontrolünü eline geçirdi. Bu arada Hindistan'ın kuzeybatı kesimlerini de milâttan önce 518'de Pers İmparatoru I. Dârâ ele geçirdi ve bu top­raklar Büyük İskender tarafından zapte-dilinceye kadar Persler'in hâkimiyetinde kaldı. Milâttan önce 327'de İskender İn-dus'u geçerek Hydaspes (Jhelum) nehrine kadar ulaştı: fakat askerlerinin geri dön­me arzusu karşısında daha ileri gideme­di. Bu seferin ardından burada kurulan koloniler Batı Asya ile ticaret ve haberleş­me sağlayarak önemli siyasî sonuçlar el­de ettiler; ayrıca ileride İslâm kültürünü de etkileyecek olan Doğu Helenİzmi'ni baş­lattılar. İskender'in çekilmesinden sonra, onun Pers İmparatorluğu'nu yıkmasıyla kuzeyde ortaya çıkan otorite boşluğundan yararlanan Çandragupta adlı bir prens milâttan önce 321'de Maurya Krallığı'nı kurdu ve Magadha Krallığı'nı yıkarak kı­sa zamanda Kuzey ve Orta Hindistan'ın denetimini eline geçirdi. Üçüncü hüküm­dar Aşoka ise (m.ö. 273-237) bu krallığı bir imparatorluk haline getirdi ve Dek-ken'İn güneyi hariç bütün alt kıtayı idare­si altına aldı. Fakat İmparator Aşoka'nın ölümüyle dağılmaya başlayan devlet mi­lâttan önce 185'te tamamen yok oldu.

Maurya İmparatorluğu'nun yıkılmasıy­la ortaya yeniden çok sayıda küçük devlet çıktı ve bu durum milâttan sonra IV. yüz­yıla kadar devam etti. Bu devletlerin en önemlileri Ganj vadisi ve Orta Hindistan'­da Sungalar (m. ö. 185-73), Kuzey Dekken'-de Satavahanalar (m.ö. 185-m.s. 225). Kuzey Hindistan'da Hint-Grek kökenli krallıklar (m.ö. II-l. yüzyıllar). Batı Hindis­tan'da Sakalar (m.ö. I-m.s. I. yüzyıllar) ve ülkede Budizm'in kuvvetlenmesine öncü­lük eden Kuşanlar'dır (78-248). Kuzey Hin­distan'ın tekrar güçlü bir devletin hâki­miyeti altında birleşmesi Gupta haneda­nı ile gerçekleşti. 330-540 yılları arasında hüküm süren Gupta İmparatorluğu za­manında eski Hint medeniyeti en yüksek seviyesine ulaştı; Brahmanizm de bu dev­letle daha önceki gücüne kavuştu. VI. yüz­yılın başlarından itibaren ülke kuzeyden gelen Akhunlar'ın (Eftalit) saldırılarına mâ­ruz kaldı ve Gupta İmparatorluğu iç is­yanların da etkisiyle 540'ta yıkıldı. Arka­sından bu topraklarda birçok bağımsız devlet doğdu ve Hindistan bir kere daha siyasî birliğini kaybetti. Ülkede siyasî bir­liği bu defa Thanesvar Kralı Harsa (606-647) sağladı. Hemen hemen Orta ve Ku­zey Hindistan'ın tamamını hâkimiyetine alarak bir imparatorluk kuran Harsa ön­celeri Hinduizm'in, sonraları da Budizm'in etkisinde kaldı. Harşa'dan sonra alt kıta yine birçok bölgesel krallığa ayrıldı. Ku­zey Hindistan, Orissa. Dekken, Tamil Na-du ve Kerala bölgelerinde kurulan bazı krallıklar birkaç yüzyıl varlıklarını sürdür­düler. Bunlardan özellikle Güney Hindis­tan'da VI. yüzyılda ortaya çıkan Pallava ve Çalukya krallıkları uzun süre güçlü bi­rer devlet olarak hükümranlıklarını koru­dular. X. yüzyıldan itibaren Hindistan Or­ta Asya'dan gelen Türkler'le Afganlar'ın akınlarına uğramaya başladı. Ülkedeki bö­lünmüşlük ve krallıklar arasındaki kavga­lar da istilâcıların kolaylıkla tutunmasına zemin hazırladı.

İslâmiyet Hindistan alt kıtasına 92-93 (710-711) yıllarında Muhammed b. Ka­sım es-Sekafî kumandasındaki Arap kuv­vetleri tarafından Sind bölgesinin fethiy-le girmiş ve İndus vadisindeki Mültan'a kadar ulaşmıştır. Bu bakımdan IV. (X.) yüzyılın sonlarına doğru başlayan Gazneli akınları Hindistan'daki İslâm fetihleri açı­sından yeni bir dönemin başlangıcı oldu. Gazneli Mahmud buraya on yedi sefer dü­zenleyerek pek çok şehri ele geçirdi. An­cak Lahor dışında fethedilen bölgelerde kalıcı bir yerleşim düşünülmemiş, bunun­la beraber İslâmiyet'in yayılması için ze­min hazırlanmıştır. V. (Xl.)yüzyıl boyunca sadece Lahor'a Orta Asya ve İran'dan çok sayıda ilim adamı ve mutasavvıf gelerek yerleşmiştir. Gazneliler Pencap'ta İslâm dinine güçlü bir dayanak noktası sağlamış ve böylece daha sonraki fetihleri kolaylaş­tırmışlardır. İslâm'ın Hindistan'ın başka bölgelerine yayılması. VI. (XII.) yüzyılın ikinci yarısında Gurlular'ın Gazne'ye hâ­kim olmalarından sonra başladı. Hârizm-şahlar'ın baskısıyla karşılaşan Gurlu Sul­tanı Gıyâseddin Muhammed b. Sâm ve arkasından ilk olarak Gazne'nin idaresini verdiği kardeşi Muizzüddin Muhammed b. Sâm Hindistan'a yöneldiler. Muizzüd­din Muhammed 1186'da Lahor'u zapte-derek Hindistan'daki Gazneli hâkimiyeti­ne son verdi; 1193'te de Racpûtlar'ı yenip Aligarh ve Ecmîr'e kadar olan bölgeyi ele geçirdi. Daha sonra kumandanlarından Kutbüddin Aybeg birkaç yıl içerisinde Kuhram, Sâmâne. Bedâûn, Kannevc, Ge-vâliyâr ve Kâlincâr gibi yerleri, onun adı­na hareket eden İhtiyârüddin Muham­med Bahtiyar Halacî de Bihâr ve Bengal'-deki bazı bölgeleri fethettiler. Bu şekilde Leknevtî Halacîleri'nin temeli atılmış ol­du (1202). VII. (XIII.)yüzyılın başlarında Hindistan valiliğine tayin edilen Kutbüd­din Aybeg, 1206'da Gurlu Sultanı Muiz-züddin'in vefatı üzerine Lahor'da bağım­sızlığını ilân ederek Delhi Sultanlığı"m kur­du (1206); Gurlu Sultanı Gıyâseddin Mah-mûd da bu durumu onayladı ve ona sul­tan unvanını verdi. Ancak Delhi Sultanlı-ğı'nın gerçek anlamda kurucusu Kutbüd­din Aybeg'in damadı ve halefi Şemseddin İltutmış'tır (1211-1236). Kutbüddin Ay­beg'in ölümünden sonra tahtta hak iddia eden vârislerini saf dışı bırakıp sultanlığa hâkim olan İltutmış, Pencap'tan Bihâr'a ve Keşmir'den Orta Hint yaylasına kadar uzanan toprakları ele geçirerek hâkimi­yetini güçlendirdi. 1229'da Abbasî Halife­si Müstansır-Billâh'tan menşur ve hil'at alarak meşruiyetini tasdik ettirdi.

İltutmış'ın 1236'da vefatıyla siyasî bir kargaşa başladı ve bu durum 1266 da Gı­yâseddin Balaban Han'ın tahta geçmesi­ne kadar sürdü. Daha sonra kumandan­lardan Ceiâleddin Fîrûz Şah Halacî. Delhi Memlûk Sultanı Muizzüddin Keykubad'ı öldürüp iktidarı ele geçirdi ve Delhi Hala-cîleri dönemini başlattı (1290); ancak Ceiâleddin Fîrûz Şah da 1296'da yeğeni Alâ-eddin tarafından öldürüldü. Böylece tah­ta çıkan Alâeddin, beş yıl kadar süren bir askerî hareketle Güney Hindistan'ın bazı bölgelerini sultanlığın sınırları içerisine kattı. Alâeddin'in 1316'da ölümünden sonra kısa süren bir kargaşa döneminin ardından Kutbüddin Mübarek Halacî sultan ilân edildi. Onun da bir saray darbe­siyle öldürülmesinden sonra (1320) baş gösteren karışıklıklar sırasında kuman­danlardan Gıyâseddin Tuğluk duruma hâ­kim oldu ve Delhi Sultanlığı'nda Tuğluklu-lar dönemi başladı. Hindistan'ın Leknev­tî. Delhi ve Mâlvâ bölgelerinde hüküm sü­ren Halacîler buralarda kültür, sanat ve edebiyat alanında önemli izler bıraktılar. Tuğluklu sultanları sınırları genişletmeye muvaffak oldular. Ancak çok genişlemiş bulunan topraklardaki hâkimiyetleri git­tikçe zayıflamaya başladı ve isyanlar ne­ticesinde Vicayanagar ve Mandıra racalık-ları ile Behmenî Sultanlığı kuruldu. Dör­düncü hükümdar Fîrûz Şah Tuğluk'tan sonra taht kavgaları ve kargaşa dönemi başladı: bu arada Mâlvâ, Gucerât veCavn-pûr valileri bağımsızlıklarını ilân ederken Delhi de Timur'un istilâsına uğradı (1398). Tuğluklular'ın yıkılmasından sonra Mül-tan Valisi Seyyid Hızır Han Delhi'yi ele geçirerek Seyyidler hanedanı dönemini (1414-1451) başlattı. Ancak bu dönemde de istikrarsızlık sürdü ve 1451'de burayı alan Sirhind Valisi Behlûl-i Lûdî (I451-1489) Lûdîler hanedanını kurdu. Lûdîler döneminde uygulanan katı politikalar so­nucunda Delhi Sultanlığı eski gücüne tek­rar kavuştu; özellikle İskender-i Lûdî za­manında (1489-1517) yeni fetihler ger­çekleştirildi. İbrâhîm-i Lûdî dönemi ise (1517-1526) genellikle iç kargaşalıklara sahne oldu. 1526"da Bâbür'ün İbrâhîm-i Lûdfyi mağlûp etmesiyle Delhi Sultanlığı sona erdi ve Bâbürlü İmparatorluğumun temelleri atıldı.

Delhi Sultanlığı Hindistan tarihini çok etkilemiş ve önemli sosyal, ekonomik, si­yasî değişikliklere yol açmıştır. Ülkedeki pek çok mahallî devletçik ortadan kaldı­rılarak merkezî idare geleneği geliştiril­miş, başta Delhi olmak üzere şehirler mi­mari eserleriyle süslenmiş, bu arada Mo­ğol İstilâsından kaçan âlimlere kucak açıl­masıyla ilim ve kültür alanında önemli ge­lişmeler kaydedilmiş, ticaret hayatı can­lanmış ve özellikle Delhi her açıdan zama­nın en büyük merkezlerinden biri haline gelip milletlerarası bif hüviyet kazanmış­tır.

1347'de Delhi Su İtan lığ fn dan ayrılıp bağımsızlığını ilân eden Alâeddin Hasan Behmen Şah (1347-1358) Dekken'de Beh­menî Sultanlığı'nı kurdu. Behmenîler kı­sa zamanda sınırlarını genişletip idarî sis­temlerini yerleştirdiler. Alâeddin'den son­ra tahta geçen I. Muhammed Şah zama­nında (1358-1375) Varangal ve Vicayanagar racalıklarına karşı üstünlük sağlandı. Behmenî sarayında 1. Muhammed Şah'tan sonra kısa bir müddet karışıklık ya­şandı; bu arada Vıcayanagar racalığı tek­rar güçlendi ve ülke ancak 11. Muham­med Şah'ın (1378-1397)duruma hâkim olmasıyla düzene girdi. Tâceddin Fîrûz döneminde de (1397-1422) istikrar ko­rundu; Horihara ve Gondvana racalık-ları ile yapılan mücadeleler başarıyla so­nuçlandı ve ülkede İslâmiyet'in yayılması için faaliyet gösterildi. I. Ahmed (i 422-1436) Telingana topraklarının büyük kıs­mını zaptetti. Fakat ondan sonra tahta çıkan II. Ahmedzamanında(I436-1458) saray içinde nüfuz mücadelesi baş göster­di. Onun oğlu Alâeddin Hümâyun (1458-1461) bu zaafı giderebilmek için sert bir politika takip ettiyse de başarılı olamadı. 1461'de tahta geçen 111. Ahmed'in yaşı­nın küçüklüğü sebebiyle idare vezir Mah-mûd-i Gâvân'a bırakıldı. Onun 1481'e ka­dar devam eden niyabeti sırasında Beh­menî Sultanlığı en geniş sınırlarına ulaş­tı; idarede istikrar ve otorite sağlandı. Mahmûd-ı Gâvân'in ölümünden (1481) sonra düzen tekrar bozulmaya başladı ve kısa sürede devlet çözülerek Berâr'da İmâdşâhîler, Bîder'de Berîdşâhîler, Bîcâ-pûr'da Âdilşâhîler, Önce Kuzey ve Batı Ma-haraştra'da, daha sonra Ahmednagar'da Nizamşâhîler ve Golkonda'da Kutubşâhî-ler hanedanları kuruldu. Bengal'de Bengal Sultanlığı, Keşmir'de Keşmir Sultan­lığı, Gucerât'ta Gucerât Sultanlığı, Cavn-pûr'da Şarkî Sultanlığı, Mâlvâ'da Mâlvâ Sultanlığı ve Kandeş'te Fârûkiler. Bâbür-lüler öncesi Hindistan'da hüküm süren Önemli devletler arasında yer alır.

Bâbürlüler'in kurucusu Bâbür, 1494'te Timur'un torunlarından olan babası Ömer Şeyh Mirza'nın ölümüyle küçük Fergana Sultanlığı'nın başına geçmişti. Büyük as­kerî yeteneğe sahip bulunan Bâbür ilk ön­ce Kabil'i ele geçirmeyi planladı ve 1504'-te amacına ulaşarak burayı merkez yap­tı. Arkasından Safevîler'le iş birliğine gi­dip Semerkant'a hâkim oldu. Daha son­ra dikkatini Hindistan'a yöneltti ve ilk se­ferini 1S19'da gerçekleştirerek Pencap bölgesinin bir kısmını zaptetti. Bu dö­nemde Hindistan'da Delhi sultanlarından İbrâhîm-i Lûdî hüküm sürmekteydi. Bâ­bür Hindistan'da iken Özbekler'in Kabil'e saldırdığını öğrendi ve geri döndü. Ancak 1525te Lûdîler'in muhalifleri tarafından tekrar Hindistan'a davet edildi. 100.000 kişilik bir ordu ile İbrâhîm-i Lûdfnin üze­rine yürüdü ve 21 Nisan 1526'da Panipat zaferini kazanarak Hindistan'a yerleşti.

Bu zaferden sonra hâkimiyet alanını ya­vaş yavaş genişletti ve kısa sürede Kandehar'dan Bengal'e kadar olan toprakla­rı ele geçirdi. Bâbür'ün 1530'da ölümün­den sonra oğlu Hümâyun tahta geçti: an­cak kardeşlerinin başlattığı taht kavgala­rını bastırmak için bir hayli uğraşmak zo­runda kaldı. Bu sırada Sûrîler'den Şîr Şah Sûr, Ganj boyunca nüfuzunu yaydığı gibi Benâres'i de topraklarına kattı. Hümâyun 1539'da Çavsa'da. ertesi yıl da Kannevc yakınlarında Şîr Şah Sûr'a yenildi ve Agra ile Delhi'yi boşaltarak Lahor'a çekildi. An­cak daha sonra burayı da terketmek zo­runda kaldı ve Safevîler'e sığındı (1544). Bâbürlüler varlıklarını bir müddet sür­günde devam ettirdiler. Bu süre içerisin­de Hümâyun bir taraftan yine kardeşle­riyle uğraşırken bir taraftan da gücünü toplamaya çalıştı ve nihayet 1555'te Hin­distan'a geri dönerek Sûrîler'den önce La-hor'u, arkasından da Delhi ve Agra'yi ge­ri aldı; böylece devletini ihya etti. Altı ay sonra ölünce de yerine oğlu Ekber Şah geçti.

Ekber Şah, Câypûr Racası Bhar Mel'in itaatini sağlayarak kızı ile evlendi ve bu şekilde bölgede güçlü bir konumda olan Racpûtlar'ın akrabalığı sayesinde kud­retini arttırdı. Daha sonra sınırlarını ge­nişletmeye başlayan Ekber Şah, XVII. yüz­yılın sonuna kadar bütün Hindistan'ı Bâ-bürlü hâkimiyeti altına almayı başardı. Bundan dolayı Bâbürlü Devleti'nin gerçek kurucusu Ekber Şah kabul edilir. Sadece büyük bir fâtih değil aynı zamanda iyi bir İdareci olan Ekber Şah, kendine has din anlayışı İle de Bâbürlü tarihinde iz bırak­mıştır. Onun Ölümünden sonra yerine ge­çen oğlu Cihangir komşu müslüman dev­letlerle diplomatik ilişkileri geliştirerek Safevîler ve Şeybânîler'le yeni dostluklar kurdu. Bu arada bölgedeki Portekizliler'-le İngilizler'e ticarî imtiyazlar tanıdı ve böylece Bâbürlü ülkesinin Batı dünyasın­da duyulmasını, pek çok şehrinin Avru-palılar'ın mal alıp sattıkları birer ticaret merkezi haline gelmesini sağladı.

Cihangir'den sonra Bâbürlü tahtına ge­çen Şah Cihan'ın saltanatının ilk yılları taht kavgaları ve isyanlarla geçti. Şah Ci­han iç düzeni sağladıktan sonra devletin sınırlarını özellikle kuzeybatıda Kandehar dahil olmak üzere Belh'e kadar genişletti. Ancak bu devrin asıl önemi gelişen Hint-Türk mimari üslûbundan gelmektedir. Bu üslûbun doruk noktasını teşkil eden Tac Mahal hem sanat hem de estetik ba­kımdan büyüleyici bir güzelliğe sahiptir. Aynı şekilde Delhi'deki Lâl Kale ve Cuma Camii de bu dönemin ihtişamını yansıtan en önemli eserler arasında yer alır.

1658'de tahta çıkan Evrengzîb, salta­natının başlarında ülke içinde istikran te­min etmek için siyasî ve idarî meselelerle uğraştı; daha sonra da hâkimiyetini ge­nişletmekle meşgul oldu. Afganistan sı­nırlarındaki kabilelerin isyanı uzun zaman aldı. 1678'de bozulan Bâbürlü-Racpût ilişkileri savaşa dönüştü ve ancak 1681'-de uzlaşma sağlanabildi. Bu arada Dek-ken'de Maratalar'ın reisi Şîvâcî, bölgede­ki Bâbürlü hâkimiyetine karşı büyük bir tehdit unsuru haline geldi. Şîvâcî ile ant­laşma yapılmasına rağmen barış sağla­namadı ve Marata saldırıları devam etti. 1707'de Ölen Evrengzîb'in zamanında Bâ­bürlüler en parlak devirlerini yaşamış ve büyük devlet vasfını kazanmışlardır. Ev­rengzîb İslâm'a sıkı sıkıya bağlı samimi bir müslüman olmasıyla, hak ve adaleti uygulaması ile tanınmış bir sultandı.

Evrengzîb'in ölümüyle tekrar baş gös­teren taht kavgaları kısa sürede devleti sarsmaya başladı ve Şah Âlem 1. Bahadır Şah'tan (1707-1712) itibaren istikrar iyi­ce bozuldu. Devletin kaynaklan dağıldı ve merkezî hükümet üzerinde etkili olan pek çok yeni güç ortaya çıktı. Bâbürlü toprak­lan Nâsırüddin Muhammed zamanın­da 1739'da Nâdir Şah'ın işgaline uğradı; Sind, Kabil ve Pencap'ın batı kısmı kaybe­dildi. Ardından Afgan Sultanı Ahmed Şah Dürrânî ülkeyi işgal etti. Bundan sonra Hindistan'da güç mücadelesi Afganlar'la Maratalar, Çatlar ve Sihler arasında ya­şanmaya başlandı. XVIII. yüzyılın ortala­rına gelindiğinde ülke neredeyse tama­men bu güçler arasında paylaşılmış, Bâ­bürlü hâkimiyeti Orta ve Kuzey Hindis­tan'da çok zayıf hale gelmişti. Bu andan itibaren alt kıtaya yeni ve daha kuvvetli bir faktör, İngiliz sömürgeciliği ulaştı. Bu sırada Hindistan'da bağımsız birer devlet gibi hareket eden pek çok racalık ve sul­tanlık ortaya çıktı. Küçük devletler arasın­daki rekabet, iki asırdan beri alt kıtayla il­gilenen Avrupalılar'ın sağlam bir biçimde buraya yerleşmelerine imkân tanıdı.

Hindistan'a ilk defa XV. yüzyılın sonun­da Portekizliler ulaştı. Vasco de Gama 1498'de Kaliküt'e vardı; Pedro Alvarez Cabral 1500'den itibaren burada ticaret yapmaya başladı. 1510'da Albuquerque batı sahillerindeki Goa Limam'nı alarak bir koloni kurdu. Böylece baharat ticare­tine hâkim olan Portekizliler çok geçme­den katı bir hıristiyanlaştırma faaliyetine giriştiler; fakat bu onların yayılmasını önledi. XVII. yüzyıldan itibaren Hollandalı ve İngiliz tüccarlar da Hindistan'a ilgi duydu­lar. Hollandalılar daha çok Doğu Hint ada­larına yönelirken İngilizler 1612'de Bâbür-lüler'den izin alarak Sûrefte bir ticarî üs kurdular. Daha sonra kıyı şeridinde Hugly. Masulipatam. Madras ve Bombay şehir­leri de ticarî merkezler olarak değerlen­dirildi. XVII. yüzyılın ikinci yarısından iti­baren İngilizler'in ticarî menfaatlerini si­lâhla koruma yönündeki teşebbüsleri tep­kiyle karşılandı. Bunun üzerine İngiliz Do­ğu Hindistan Şirketi Bombay, Madras ve Kalküta'yı tahkim ederek bağımsız tica­ret merkezleri oluşturdu. Bu arada Hin­distan'da İngiliz-Fransız rekabeti başla­dı. Bu rekabette kazançlı çıkarak bölge­deki Fransız varlığını büyük ölçüde orta­dan kaldıran İngilizler. XVIII. yüzyıl orta­larına gelindiğinde ülkenin siyasî ve idari yönetiminde söz sahibi oldular. 1757'den itibaren Bengal'in idarî ve malî yönetimi tamamen İngilizler'in eline geçti. 1772'-den sonra Bengal valiliğine tayin edilen Warren Harting'e, İngiltere hükümeti ta­rafından aynı zamanda Hindistan'daki bütün İngiliz ticaret ve yerleşim merkez­lerini denetleme yetkisi verildi. 1784'te ise İngiliz hükümeti Hindistan'a doğru­dan müdahale İmkânı veren bir kanunu yürürlüğe koydu. Bu dönemde ortaya çı­kan küçük devletlerle iyi ilişkiler kurma­ya çalışan İngilizler, bunların arasındaki rekabetten de faydalanarak etki alanla­rını genişletmeye çalıştılar. 1790'dan iti­baren Güney Hindistan'da tekrar beliren Fransız tehdidi İngilizler'i yayılmacı bir si­yasete yöneltti. Haydarâbâd Nizamlığı İn­giliz himayesini kabul etmeye zorlanırken Meysûr Sultanlığı savaş alanlarında mağ­lûp edilerek ortadan kaldırıldı.

İngilizler XIX. yüzyılın ilk çeyreğinde Hindistan'ın kuzeyine yöneldiler ve Sililer. Maratalar, Racpûtlar'la çeşitli anlaşmalar yaparak alt kıtanın büyük kısmının kont­rolünü ele geçirdiler. Daha sonraki otuz yıl içerisinde Sind, Keşmir. Asam. Peşâ-ver. Satara. Cihansi ve Magpûr bölgeleri­nin de ilhakı tamamlanarak bütün Hindis­tan fiilen İngiliz hâkimiyeti altına alındı. 1857'de Bengal ordusundaki sipahilerin ayaklanması kısa sürede başka bölgelere de yayıldı ve Bâbürlü Sultanı II. Bahadır Şah'ın sembolik liderliği etrafında gelişen Hindu ve müslümanlann birlikte hareke­tiyle İngiliz hâkimiyetine karşı genel bir ayaklanmaya dönüştü. Özellikle Delhi. Kanpûr ve Leknev bölgelerinde şiddetli çarpışmalar cereyan etti. Ancak kısa bir müddet sonra İngiliz ordusu ayaklanma­yı kanlı bir şekilde bastırdı. Bu olayın ar­dından İngilizler'in uyguladığı katı siya­setle binlerce insan öldürüldü veya sür­güne gönderildi. Ayaklanmanın bastırıl­masından sonra İngiliz Parlamentosu'n-da çıkarılan Hindistan İdare Kanunu ile (2 Ağustos 1858) İngiliz Doğu Hindistan Şirketi'nin yetkileri ortadan kaldırılarak ülke yönetimi doğrudan Londra'ya bağ­landı ve bu işle sorumlu bir bakanlık ku­ruldu.

Ayaklanmanın Bâbürlü sultanının et­rafında odaklaşması İngilizler'i daha çok müslümanlar üzerine yönelterek onların siyasî ve ekonomik güçlerini tamamen yok etmelerine yol açtı. Esasen 1835'ten itibaren pek çok bölgede resmî dil Fars­ça'nın yerine İngilizce'nin ikame edilmesi müslümanlann kültürel ve idarî etkinlik­lerini ortadan kaldırmıştı. Hindular için sadece bir değişiklik olmaktan öteye git­meyen bu gelişmeler, müslümanlar için asırlardır sahip bulundukları hâkim mil­let imtiyazlarının kaybedilmesi demekti. Çoğunluğu Hİndûlar'ın oluşturduğu ülke­de İngiliz hâkimiyeti altında yaşamak zo­runda kalmanın getirdiği çeşitli sıkıntıla­rın yanı sıra hayatlarını müstakil bir top­lum olarak sürdürebilmelerinin de teh­likeye düşmesi müslüman liderleri yeni arayışlara şevketti. Nevvâb Abdüllatif, Emîr Ali ve Seyyid Ahmed Han gibi önde gelen isimler, kurdukları cemiyetler vası­tasıyla müslümanlarla İngilizler'i karşılık­lı güven içinde bir araya getirmeye çalış­tılar. Özellikle eğitim alanındaki faaliyet­leriyle müslümanlann geri kalmışlığına çare arayan bu önderler, 1857 tecrübe­sinden sonra Hindistan'da varlıklarını ko­ruyabilmenin ancak İngiliz hâkimiyetini kabullenip onlarla uzlaşmakla mümkün olacağına inanıyorlardı. Müslümanların büyük çoğunluğu 188S'te kurulan Hindis­tan Kongre Partisi'ni benimsemedi ve onu Hindu milliyetçiliğinin organı kabul etti. Özellikle Seyyid Ahmed Han, başta Aligarh okulu olmak üzere kurduğu Batı tarzı eğitim müesseseleriyle modernist bir İslâm anlayışı ortaya koydu ve Hindû-lar'dan çok İngilizler'le iş birliği yapılması gerektiğini savundu. Diyûbend ve Birîlvî gibi geleneksel medrese eğitimi veren mektepler, daha çok içe kapanmayı ter­cih ederek modernist yaklaşımlara ve İn­gilizler'le iş birliği anlayışına iltifat etme­diler. Gelişen Hindu milliyetçiliği, Hindu-müslüman çatışmaları, zor ekonomik şartlar ve İngiliz yönetiminin tesirleri müslümanlar arasında, ayrı bir siyasî teş­kilât kurarak hakların korunması gerek­tiği düşüncesini doğurdu. Müslüman­ların yönetimde bağımsız olarak temsil edilmesi yönündeki istekleri sonucunda İngiliz hükümetinin 1905'te Bengal'de bir müslüman bölgesi oluşturmaya rızâ gös­termesi Hindûlar'ın şiddetli tepkisine yol açtı. Bunun üzerine müslümanlar Aralık 1906'da Hindistan Müslümanları Birliği'-ni kurdular; hemen arkasından da Aligarh gibi Batı tipi modern eğitim kurumlarının mezunları arasınd_a gelişen panislâmcı duygular yeni partinin genel havasında etkili olmaya başladı. Artık partinin ve müslümanlann en önemli gündemini İs­lâm âleminde yaşanan gelişmeler, özellik­le Osmanlılar'ın durumu. 1909'da II. Ab-dülhamid'in tahttan indirilmesi. Trablus-garp ve Balkan savaşları gibi konular oluş­turuyordu. Bu gelişmelerin yanı sıra İngi­lizler'in Bengal'de müslümanlara tanın­mış olan bağımsızlık imtiyazını 1911'de iptal etmeleri ve 1913'te Kanpûr'da yol genişletme amacıyla bir camiyi kısmen yıkmalarına karşı çıkan halka ateş açma­ları müslümanlann İngiliz yönetiminden uzaklaşması sonucunu doğurdu.

I. Dünya Savaşı'nın başlaması ve Os­manlı Devleti'nin İngiltere karşısında sa­vaşa girmesi yeni bir durum ortaya çıkar­dı. Müslüman Hindistan basını Osman-lılar'dan yana bir tavır takındı. Bunun üzerine İngiliz yönetimi, halkı galeya­na getirebilecek toplum önderlerini sür­gün veya hapis yoluyla devre dışı bıraktı: basına da sansür uyguladı. İngilizler'in bu sert politikası Hindu ve müsiümanlan or­tak hareket etmeye yöneltti; hatta par­tilerin genel kurulları dahi birlikte yapıl­maya başlandı. İngiliz hükümeti, 1. Dün­ya Savaşı sürerken müslümanlann tepki­sini yumuşatmak üzere Osmanlı Devleti, halife ve mukaddes toprakların durum­larında bir değişiklik olmayacağı yönün­de teminat verdi. Ancak savaştan sonra verilen sözler tutulmayınca müslüman-lar, Hindûlar'dan da gelen destekle İngi­liz hükümetine baskı yapmak için Hindis­tan Hilâfet Hareketi'ni kurdular. Hareket Hindistan'da ve Avrupa'da yoğun faali­yet göstermekle birlikte amacına ulaşa­madı. Bu arada toplumsal çatışmalar tek­rar şiddetlendi. Türkiye'de hilâfetin kal­dırılması (1924) hem Hindistan Hilâfet Hareketi'nin çökmesine, hem de daha ge­niş serbestiyet için faaliyet gösteren Hindû müslüman iş birliğinin sona ermesi­ne yol açtı ve böylece bağımsızlık tema­yüllerin yoğunlaştığı yeni bir döneme gi­rildi. Muhammed Aİi Cinnah ve Mevlânâ Muhammed Ali gibi önderler, müslüman-lar arasında müstakil bir vatan arayışını dile getiren kişiler olarak anayasal çerçe­ve hazırlığını başlattılar.

1928'de Kongre Partisi'nin ilân ettiği müstakbel Hindistan anayasası taslağı Hindûlar'la müslümanlar arasında yeni tartışmalar doğurdu ve Müslümanlar Bir­liği de bir taslak hazırlayarak kendi görüş­lerinde ısrar etti. Kongre Partisi bütün vatandaşların eşit haklara sahip olduğu laik bir anayasa öngörürken müslüman­lar, Hindu çoğunluğun bulunduğu ülkede bu sistemin işlemeyeceği gerekçesiyle nüfus yoğunluğuna göre özerk idareler kurulması tezini ortaya attılar. İngiliz hü­kümeti 1930'dan itibaren Hindistan'ın geleceğiyle ilgili taraflar arasında toplan­tılar başlattı, fakat bundan bir sonuç çık­madı. 1935'te İngiliz Parlamentosunda dinî ve etnik azınlıkların haklarını temi­nat altına alan Hindistan İdare Kanunu kabul edildi. Bu durum hem Hindular hem müslümanlar tarafından İngiltere'­nin ülkeden çekilmeye niyeti olmadığı şeklinde yorumlandı ve tepkiyle karşı­landı. 1937'de yapılan seçimlerden son­ra Kongre Partisi Müslümanlar Birliği ile koalisyon yapmayı reddederek kabineye girecek müslüman milletvekillerinin par­tilerinden ayrılmasını şart koştu. Ancak bu dayatma, Müslümanlar Bİrliği'nin da­ha da güçlenip Hindistan müslümanları-nın yegâne siyasî temsilcisi haline gelme­sini sağladı. Gelişmeler, İngilizler'in çe­kilmesinden sonra müsiümanlan nelerin beklediği hususunda fikir veriyor, bu ara­da Hindu-müslüman gerginliği de tır­manmaya devam ediyordu. Bu şartlarda Hindu çoğunluğun arasında barış içinde yaşamanın mümkün olamayacağı görü­şü kuvvet kazandı ve ayrı bir müslüman ülkesi kurma fikri tekrar canlandı. Bu ara­da II. Dünya Savaşı'nda yapılacak feda­kârlık karşılığında İngiltere'nin Hindis­tan'dan çekilmesini isteyen kongre hükü­meti teklifinin reddi üzerine 1939'da is­tifa etti.

Müslümanlar Birliği 1940'ta yaptığı La­hor toplantısında ilk defa Pakistan adını gündeme getirdi. Cambridge'te öğrenim gören bir grup müslüman öğrencinin for­müle ettiği isim Pencap, Afgan. Keşmir, Sind kelimelerinin baş harfleri ile Belû-cistan kelimesinin son ekinden meydana getirilmişti. Lahor tasarısı, müslümanla­nn çoğunlukta bulunduğu bölgelerin ba­ğımsız bir devlet çatısı altında birleşme­sini öngörüyordu. 0 günden 1947'ye ka­dar Hindistan'ın bölünmesi taraflar ara­sındaki tartışmalarda gündemin en önem­li meselesini oluşturdu; lehte ve aleyhte pek çok çalışma, rapor, kitap ve makale hazırlandı. Kongre Partisi uzun süre bu fikre şiddetle karşı çıkmasına rağmen 1942'den sonra bağımsız Hindistan'da herhangi bir coğrafî bölge halkının kendi isteği dışında yaşamaya zorlanamaya-cağını kabul etti. II. Dünya Savaşı'nın so­na ermesiyle 1945'te yapılan seçimlerde Müslümanlar Birliği Partisi müslümanlara ayrılan 495 sandalyeden 467'sini ala­rak büyük bir güç kazandı. Bu sırada İn­giltere'de iktidara gelen İşçi Partisi hükü­meti Hindistan'dan çekilmeyi ciddi biçim­de planlamaya başladı. 1946'da gönderi­len İngiliz heyetinin öne sürdüğü federa­tif çözüm Önceleri kabul edilebilir görün-düyse de Hindûlar'ın bu kabulün geçici olması yolundaki ısrarları müslümanlann gelecek hakkındaki endişelerini arttırdı ve sonuçta tek çıkar yolun bağımsız ayrı devletolduğuna karar verildi. Kongre

Partisi'nin direnmesine rağmen İngilte­re de bu fikri kabullenmek zorunda kaldı. Bu arada meydana gelen çatışmalar ve katliamlar da değişikliklerin bir an Önce yapılması gerektiğini ortaya çıkardı. Son İngiliz genel valisi Lord Mountbatten 3 Haziran 1947'de İngiltere'nin çekilmesi. alt kıtanın bölünmesi ve Hindistan Dev­leti'nin batısı ile doğusunu içine alacak iki bölgeli Pakistan'ın kurulmasını öngören planını açıkladı. Bu plan Hindular ve müs­lümanlar tarafından kabul edildi: 18 Tem­muz 1947'de İngiliz Parlamentosu duru­mu onayladı ve plan 14 Ağustos 1947'de fiilen uygulamaya konuldu. Muhammed Ali Cinnah, bağımsız Pakistan'ın ilk dev­let başkanı sıfatıyla gelişmelerde rol aldı. Ebü'l-Kelâm Âzâd gibi bazı isimlerin ön­derliğindeki bir kısım müslümanlar. ba­ğımsız Pakistan'ın Hindistan'ın tamamı­nı kaybetmek olacağı gerekçesiyle Müs­lümanlar Birliği'ni desteklemediler. Bö­lünmenin ardından iki taraflı büyük bir göç hareketi başladı ve bu arada katliam­lar da sürdü. Bu durum, özellikle yeni dev­let Pakistan için daha başlangıçta bir fe­lâket teşkil etti. Hindistan İse bundan İn­giliz hükümet geleneği ve kurumlarını devraldığı için daha az etkilendi. Yine Pa­kistan'ın arada Hindistan'ın bulunduğu iki bölgeli bir devlet olması, sınır güvenli­ği gibi daha önce öngörülmeyen çeşitli ye­ni sıkıntıları ortaya çıkardı. Doğuda ve ba­tıda yer alan iki bölge arasındaki etnik ve kültürel farklılıklar da birliğin ne kadar zor yürüyeceğini gösteriyordu. Nitekim bu birlik ancak yirmi dört yıl sürdü ve Doğu Pakistan kanlı bir iç savaşın ardın­dan 1971'de Bengladeş adıyla bağımsız­lığını ilân etti.

Bölünme sırasında alt kıtada yer alan iç işlerinde serbest, dış işlerinde İngiliz yö­netimine bağlı 500 kadar irili ufaklı nizam-lık, nevvâblık, racalık, prenstik ve krallık Hindistan ve Pakistan'dan dilediklerine katılmakta veya bağımsızlığı seçmek­te serbest bırakıldılar. Bunların büyük ço­ğunluğu Hindistan'a katılırken Cûnâgarh Pakistan'ı, Haydarâbâji bağımsızlığı seç­ti: Keşmir ise Pakistan'la bir ön anlaşma yaparak bir müddet beklemeyi tercih et­ti. Ancak Hindistan kısa bir süre sonra Cûnâgarh ve Haydarâbâd'ı işgal edip ken­disine bağladı. Halkının çoğunluğu müs­lüman olduğu halde idaresi Hİndûlar'ın elinde bulunan Keşmir'in durumu ise Hin­distan ve Pakistan arasında daha başlan­gıçta probleme dönüştü. Hindistan ordu­larının 1948'de Keşmir'e girmesi üzerine Pakistan tepki gösterdi ve mevziî savaşlar başladı: bu sürede yaklaşık 200.000 kişi hayatını kaybetti.

Hindistan'ın ilk başbakanı Jawaharlal Nehru ölümüne (1964)kadar bu görevini sürdürdü ve laik. demokratik ve parla­menter bir yönetim oluşturmaya çalıştı. 1965'te başbakanlığa Lal Bahadır Shastri seçildi ve aynı yi! Pakistan ile Keşmir ko­nusunda kısa süreli yeni bir savaş oldu. Bu sırada Shastri'nin ölümü üzerine yeri­ni Ocak 1966'da Kongre Partisi başkanı Nehru'nun kızı İndira Gandi aldı. Gandi'-nin ilk dönem başbakanlığı Mart 1977'ye kadar sürdü; bu dönemde Pakistan'la sa­vaş [1971), 1974'te ilk atom bombasının patlatılması ve aynı yıl içerisinde Sikkim Prensliği'nin bir eyalet olarak ülkeye ka­tılması gibi Önemli olaylar meydana gel­di. Ancak bu arada İndira Gandi'ye kar­şı çok kuvvetli bir muhalefet oluştu ve Kongre Partisi 1977 seçimlerini kaybet­ti; Janata Partisi lideri Morarji Desai baş­bakan oldu. Fakat koalisyon hükümeti­nin başarısızlığı ve toplumsal gerginlikle­rin ortaya çıkması üzerine istifa etti ve ye­rine geçici başbakan olarak Çaran Singh tayin edildi; arkasından yapılan erken se­çimleri ise tekrar Kongre Partisi kazandı ve indira Gandi ikinci defa iktidara geldi (Ocak 1980). İndira Gandİ'nin ikinci baş­bakanlığı, 31 Ekim 1984'te ayrılıkçı Sih-ler'den kendi muhafızlığını yapan iki as­ker tarafından öldürülmesine kadar sür­dü; Aralık 1984 seçimlerinden sonra da yerine oğlu Rajiv Gandi getirildi. Rajiv Gan­di partisinin 1989 seçimlerini kazanama­ması üzerine istifa etti; Mayıs 1991 'de de ayrılıkçı Tamil gerillalarının suikastına kurban gitti. Onun arkasından sırasıyla Vishvanath Pratap Singh, Çandra Şehar, Narasimha Rao ve Deve Govvda başba­kan oldular.

Pakistan'ın ayrılmasından sonra Hin­distan Devleti'nin hakimiyetindeki top­raklarda kalan müslümanlar 1947'den bugüne kadar çeşitli sıkıntılarla karşılaş­mışlardır. Toplumun eğitimli seçkin kıs­mının hemen tamamı Pakistan'a göç et­tiğinden geri kalanlar, ekonomik ve kül­türel bakımdan en aşağı seviyede olan­ları meydana getirmiştir. Ülkenin dinî te­meller üzerine kurulan tezlerle bölün­mesi, ayrıca Pakistan'la yaşanan ihtilâf­lar yüzünden Hindistan'da kalan müslü­manlar daima potansiyel Pakistan ajanı olarak suçlanıp dışlanmıştır. Bu süreçte gelişen ırkçı Hindu hareketleri de ülke­den İslâm kültürünün izlerini silmeye yö­nelik kampanyalarla mevcut sıkıntıları arttırmıştır. Bunların en belirgini Aralık 1992'de, Ayodhya şehrinde bulunan Sul­tan Bâbür'e ait bir caminin eski bir Hindu tapınağının arsası üzerine bina edildi­ği gerekçesiyle yıkılmasıdır. 1992'den be­ri binlerce kişinin ölümüyle sonuçlanan toplumsal çatışmalara sebep olan bu olay, Hindistan hükümeti tarafından çözüm-Ienmeyip sürüncemede bırakıldığı için ha­len hassasiyetini korumaktadır.

1991 verilerine göre nüfusu 844 mil­yonu bulan Hindistan'da müslümanların oranı % 13'tür. Ekonomik veya kültürel engellerle bu sayıma katılamayanların varlığı da düşünülerek müslümanların sa­yısının yaklaşık 110 milyon civarında ol­duğu tahmin edilmektedir. Bu rakam, İs­lâm âleminde Endonezya'dan sonra ikin­ci büyük yoğunluğu oluşturmaktadır. An­cak müslümanlar resmî ve özel sektörler­de nüfuslarıyla orantılı biçimde temsil edilmemektedir. Hindistan'da yaşayan müslümanların % 9O'ı Sünnî olup çoğun­luğu Hanefî, az bir kısmı da Şafiî'dir (yak­laşık 5 milyon). Şiîler ise genelde Ca'ferf-dir; az sayıdaki İsmâilî ⁶⁹¹ güneyde Bombay'da yaşamaktadır. Müslümanlar, ülke içinde azınlık psikolojisi içinde bulunmaları se­bebiyle aralarındaki mezhep çatışmaları­na son vermiş gibidirler. Sünnî gelenek Diyûbendî ve Birîlvî ekollerinden beslen­mektedir. Dinî hayata tesir eden iki önem­li hareket ise Cemâat-İ İslâmî ve Cemâ-at-i Teblîğ'dir. Faaliyetleri genellikle Ku­zey ve Orta Hindistan'da yoğun olan bu hareketler müslüman toplumun her tür­lü ihtiyacıyla ilgilenen vakıf anlayışına sa­hiptirler.