Uludağ ÜNİversitesi İLÂHİyat faküLtesi dergiSİ

 4

tarzda akılcı yöntemlerle oluşturulmuştur.

2

 Örneğin, "nebilik" 

(prophethood) birçok dinlerde görülür, ancak her dinde nebiliğin şek-

li, yeri, alanı değişiktir. Aynı şekilde "bürokratlaşma" ideal tip olarak 

kullanılmaya müsait bir yapıdır, fakat Osmanlıların "patrimonyal 

(saltanata dayalı)" bürokrasisiyle modern devletin "rasyonel" bürok-

rasisi arasında önemli farklar vardır. Çerçeveyi sistemlere tatbik etti-

ğimizde farklar belirir. 

 

3. Din-Sosyal Sınıf İlişkisi 

Sosyal tarih alanından hareket eden Weber’in çalışmalarının, 

genel teması, dinî sistemin din dışı alanlara (profan) etkilerini belir-

lemekten ibaretti. O, bunu konu edinen ünlü araştırması  Protestan 

Ahlâkı ve Kapitalizm’in Ruhu’nu 1905’de yayınladı. Din sosyolojisi 

açısından üç temel konusu şunlardı: 

  Dini fikirlerin ekonomik davranışa etkisini araştırmak, 

  Sosyal tabaka ile dini fikirler arasındaki ilişkinin tespiti, 

  Batı kültürünün kendine özgü özelliklerini tespit etmek ve 

açıklamak.  

O, bunu yaparken, Batı’nın rasyonel görüntüsünü daha iyi or-

taya koyabilmek için, olumsuz anlamlar yüklediği Doğudan da tezat 

(kontrast) halinde söz eder.  

Dinî fikirlerin ekonomik davranışta etkili olduğu tezi sebebiyle 

Weber’i, Karl Marks’ın anti tezi olarak görenler olmuştur. Böyle anla-

şılmasına itiraz etse bile, değerlerden oluşan üst yapı kurumlarının 

ekonomi ve üretim araçlarını ifade eden alt yapıyı ürettiği tarzındaki 

Marksist varsayımdan o, açıklama yöntemi itibariyle tamamen ayrı-

lır. Onun temel düşüncesi, ekonomik enstrümanları içeren alt yapı 

kurumlarının değersel üst yapının bir yansıması olduğu varsayımın 

aksine, dinsel inançların bir ekonomik zihniyetin doğuşuna neden 

olduğudur. Bu yüzden Protestan (özellikle Kalvinist) ahlâkı ile kökleri 

16.yüzyıla kadar uzanan kapitalist düşünce arasında açık bir bağ-

lantı kurarak Kalvinist Protestan ahlâkının kapitalizmi ortaya çıkar-

dığını ileri sürer. Buna göre inanmış bir Kalvinist ve Püriten’in, de-

vamlı çalışmayı Tanrı’nın emri ve dinî arınmışlığın vasıtası olarak 

benimsemesi sebebiyle Kalvinizm ve Püritenizm belirli bir aşamaya, 

dünyevileşme aşamasına kadar kapitalist ruhun taşıyıcısı olmuştur.

3

 

                                               

2

   Aron, Raymond, Sosyolojik Düşüncenin Evreleri, (çev. Korkmaz Alemdar), Bilgi 

Yay, Ank. 1986/1989, s.361; Swingewood, Alan, Sosyolojik Düşüncenin Kısa 

Tarihi,  (çev. Osman Akınhay), Bilim ve Sanat Yay. Ank. 1998, s.178-181; 

Kızılçelik, age, 250-252. 

3

   Weber,  Max,  The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism, the 

Relationships Religion and The Economic and Social Life in Modern Culture, 

---

 

5 

Weberci bakış açısına göre din, muhtelif sosyal tabakaların etik 

ve ideolojik yönelimlerini yansıtır. Sözgelimi Çin'de, M.Ö. bir kaç asır 

öncesinden başlayıp 1912 yılına gelinceye kadar devlet dini olarak 

tanınan  Konfüçyanizm âlimlerin, ediplerin, bürokratların, prenslerin 

ve imparatorluk ailesinin düşüncelerini; erken Budizm dilenci zahit 

ve rahiplerin görüşünü ve Yahudilik başlangıçta bir parya konumun-

daki bir azınlık kültürünün fikirlerini temsil eder. Hıristiyanlık geliş-

tikçe, Hıristiyan olmanın hangi anlama geldiğiyle ilgili fikirleri, çok 

farklı sosyal sınıf türlerinin çıkarlarını yansıtmıştır. Böylece Hıristi-

yanlık, kendi sosyal ve ekonomik hayatının nasıl konumlandığına 

bağlı olarak, uhrevi, dünyevi veya her ikisinin birleşimi haline gel-

miştir. Kurtuluş, gelecek telâfisi, günah ve hatta dinî mütevazılık gibi 

kavramlar belirli sosyal sınıflar için tabii iken diğerleri için değildir.

4

 

Weber’in en iyi bilinen ayırımları arasında “imtiyazsızlar” (bundan 

dolayı kurtuluşa ihtiyaç duyanlar) ile “imtiyazlılar” (hâlihazırda 

“doymuş” olduklarından bir kurtuluşa ihtiyaç duymayanlar) arasın-

da olanlardır.

5

 Başlangıçtan beri, kadim Hıristiyanlık bir şehirli 

zenaatkârlar diniydi. Toplumun orta ve ortanın daha aşağı kısımları-

nı oluşturan bu imtiyazsız sınıflar, hem köylüler hem de imtiyazlı 

elitlerin aksine dindar insanlardan teşekkül ediyordu. Genel olarak, 

rasyonel ekonomik amaç peşinde koşan  orta  tabaka  ve  daha  aşağı-

sında yer alan şehirliler dinin gerçek taşıyıcılarıdır.  Şehirli alt taba-

kalar ise, kendilerine özgü dini fikirler geliştirme eğiliminde olmakla 

birlikte aşağı orta sınıf liderlerinin ve vaizlerinin misyonerce çabala-

rından oldukça etkilenirler. 

Din-sosyal tabaka ilişkisiyle ilgili olarak şu iki hususun altı çi-

zilebilir: Birincisi, “Bir dinin özünün, onu ayakta tutan tabakanın 

toplumsal durumunun basit bir ‘işlev’i olduğu ya da o tabakanın 

‘ideoloji’sini temsil ettiği; o tabakanın maddi ya da manevi çıkar ko-

numunu yansıttığı” tarzındaki Marksist varsayım

6

, dini maddî un-

surlara indirgeyen bir varsayımdır. Marksist terminoloji, dinî formları 

sosyo-ekonomik alt yapının –özellikle sınıflar arasındaki ilişkilerin- 

yansımaları veya tezahürleri olarak açıklama eğilimindedir. Buna 

göre, üretim sürecinin doğası ve üretim sürecine katılan başlıca top-

                                                                                                            

translated by Talcott Parsons, Charles Scribner’s Sons, New York, 1958, 

s.155-181; Türkçesi, Protestan Ahlâkı ve Kapitalizmin Ruhu, çev. Zeynep 

Aruoba, Hil Yay, İst. 1985.  

4

   Weber,  age, 228-229; Paden, E. William, Interpreting the Sacred, Beacon 

Press, Boston, 1992, s.37. 

5

   Weber, Max, The Sociology of Religion, Translated by Eprahim Fischoff, Beacon 

Press, Boston, 1963, s.95-100; Hamilton, B. Malcolm, the Sociology of Religion, 

Theoretical and Comparative Perspectives, London and New York, 1995, s.140; 

Paden, age, 37. 

6

   Weber, The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism, 229. 

---