Uludağ ÜNİversitesi İLÂHİyat faküLtesi

yöneliğimdir”  (

36

) Başka birsözünde Frankl şöyle der: "İnsanın ruhsal derinliğinde 

güçlü  bir  özlem  hakimdir.  Bu  şiddetli  özlemin,  susuzluğun  konusu  ve  hedefi 

Tanrı'dan başkası olamaz.”(

37

). 

Frankl,  tanrı  ile  ilgili  görüşlerini  kendine  göre  sistematize  ederek 

dindarlık ile ilgili görüşlerine de yayar. Tanrı ve dindarlık anlayışında öne çıkan en 

temel kavram "bilinçdışı" kavramıdır. Bu anlayışa göre her insan farkında olarak ya 

da  olmayarak,  fakat  kesin  olarak  Tanrı'yı  içselleştirmiştir  ve  O'na  bilinçdışından 

bağlanmıştır.  İnsanın  tabiatı  gereği  bağlandığı  Tanrı'yı  Frankl,  "Bilinçdışı  Tanrısı" 

(Unbewusste  Gott)  kavramıyla  tanımlar.  Ona  göre  böyle  bir  bağlılıktan  doğan 

kaçınılmaz dindarlık. "Biliçdışı Dindarlık"tır (Unbewusste Religiösität).(

38

) 

Frankl'e göre insanın Tanrıya yönelişi ontolojiktir. Zira bu yönelişin esası 

ve dinamiği varlığın derinliklerinde saklıdır. İnsanın Tanrıya yönelişi, metapsişik bir 

ihtiyaca  dayanır.  Bu  ihtiyaç  teoretik  değil,  duygusal  olarak  anlaşılabilir.  Bu 

düşüncesini  Frankl  şöyle  dile  getirir:"Varlığımızın  temelinde  konusu  Tanrıdan 

başkası  olamıyacak  derin  bir  özlem  yatar."  O'na  göre  birey,  duygusal  yapısıyla 

aşkınlığa ve dolayısıyla Tanrı'ya yol bulur. Ancak bunun dışında Tanrı'ya ulaştıracak 

başka bir yol daha vardır. Bu yol varoluşsal bir karaktere sahiptir ve kendisini kişisel 

tercihle  ortaya  koyar.  Bu  noktada  Tanrı  kendisini,  bireyin  bilincinde  düşünülmesi 

gereken bir zorunluluk olarak değil, düşünülebilecek bir imkan olarak gösterir. Bu 

nedenle  insan  inanmaya  zorlanamaz.  Aksine,  kendi  varoluşunun  ağırlığını  inanma 

tercihinin  terazisine  atmak  zorundadır.(

39

)  Bu  değerlendirmesi  ile  Frankl,  insanın 

Tanrı  ile  bağlantısını  sağlayan  bilinçdışı  bir  yapının  varlığına  ve    bu  bağlantının 

niteliği için imkana dayalı varoluşsal bir tercihin zorunluluğuna işaret etmektedir. 

Frankl  “Bilinçdışı  Tanrısı”,  kavramıyla  Tanrı'nın  bizzat  bilinçsiz  bir 

varlık  olduğuna  değil,  Bilinçdışında  etkin,  insanla  canlı  ilişkide  bulunan  yüce  bir 

varlığa  işaret  ettiğini  vurgular.    Ona  göre  bu  kavramdan    panteist  bir  netice  

çıkarılmamalıdır.  Zira  Bilinçdışı  Tanrı  düşüncesinde    Bilinçdışının  ya  da  benliğin 

tanrılaşması söz konusu değildir. Diğer taraftan bu kavramla Frankl, Tanrı'nın insanı 

mekan edindiğini, insanın içinde yaşadığını da  kasdetmez. Bilinçdışı Tanrısı ancak 

etkisi ile insandadır. Vicdan, bu tanrısal  etkiden güç alarak insanı iyiye yönlendirir. 

İster  dindar  olsun  ister  olmasın  her  insan  Tanrıyı  ruhunun  derinliklerinde 

içselleştirmiştir.  Bu  içselleştirmede  bireyin  kendi  bilinçli  aktivitesi  söz  konusu 

olmayabilir (

40

). 

Frankl,  Tanrı'yı  bilinçdışına  iten  anlayışa  olduğu  kadar,  Tanrıyı 

içgüdüselliğe indirgeyen anlayışa da şiddetle karşı gelir. Jung ve Freud'a bu noktada 

ağır tenkitler yöneltir.  

                                                           

(

36

) 

KOLBE, age., 247; UTSCH, age., 143. 

(

37

) 

UTSCH, age., 141-143. 

(

38

) 

FRANKL, Viktor E., Der Unbewusste Gott, 8. Auflage., Kösel Verl. München 1991, 55-

56; 

(

39

) 

Bkz. KOLBE , age., 233-234. 

(

40

) 

Geniş bilgi için bkz. FRANKL age., 55-56; HAHN, age., 20-24; BÖSCHEMEYER, age., 

95-96;  

ayrıca bkz. BAHADIR, adıgeçen Tez, 28. 

---

Jung'un  Tanrı  anlayışında  Tanrı,  Kollektif  Bilinçdışı'nda  etkin 

Arketiplerden birisidir ve Arketipler dini bir mahiyete sahiptir. (

*)

 Frankl'e göre Jung 

bu iddiasıyla Tanrı'yı lokalize etmiş, bilinçdışına hapsetmiştir. Bilinçdışı, istem - dışı 

ve zorunlu  tepkilerin kaynağı olduğuna göre, bilinçdışından zorunlu olarak Tanrı'ya 

yönelmek durumundadır. Oysa, insanın en temel niteliklerinden birisi tercih ve karar 

hürriyetine sahip olmasıdır. Frankl Jung'u, dindarlığı bilinçdışının bir karakteristiği 

saymasından  dolayı  tenkid  eder.  Onu,  “Ben”  katogorisini  dinden  ayırmakla  veya 

“Ben”e dini bir değer atfetmemekle itham  ederek eleştirir. Frankl'e göre dindarlık, 

kollektif  değil,  kişiseldir.  “Ben”  ise  kişiliğin  şuurlu  olan  ve  dini  yaşayan  asıl 

öğesidir.  Kişinin dindarlığı veya dinden uzaklığı, “Ben”in tercihine bağlıdır. Yine 

Frankl,  Jung'u,  “Arketip”  ile  ilgili  görüşlerinden  ötürü,  tanrısal  etkiyi  içgüdüsel 

etkiye indirgemekle suçlar. Ona göre dindarlık, bilinçdışı içgüdüsel bir yöneliş değil, 

bilinçli veya Bilinçdışı ruhsal bir yöneliştir. Eğer dindarlığa bir kök aranacaksa bu 

kök  bilindışında  değil,  Bilinçdışında  aranmalıdır.  İnsan  Allah'a  bağlanmaya 

içgüdüsel  olarak  zorlanamaz.  Dilerse  Ona  karşı  olacak  bir  tercihte  de  bulunabilir. 

Gerçek  dindarlık,  içgüdüsel  bir  karaktere  değil,  tercih  ve  karara  imkan  tanıyan  bir 

karaktere sahiptir. (

41

) 

Jung  gibi  Freud'da  dini  görüşlerinden  ötürü  Frankl'ın  tenkitlerine  maruz 

kalır.  Ona  göre  Freud  dini  “Evrensel  Obsesyonel  Nevroz”  (Üniverselle 

Zwangneurose)  olarak  kabul  edip  tanımlaması,  psikoloji  ile  ilahiyat  arasındaki 

diyaloğu  derinden  yaralamıştır.  “Zorlanımlı  Nevroz”,  (Zwangneurose)  ancak  hasta 

ruha ait bir dindarlıkta ortaya çıkabilir. Bunun dışında  bastırılmış dindarlığın, kesin 

olarak  nevroza  sürükleyeceği  beklentisi  yanılgılardan  ibarettir.  Böyle  bir  netice 

mutlak  değil,  muhtemel  olabilir.  Frankl  Freud'u,  Tanrıyı  “İçselleştirilmiş  Baba    - 

İmajı” (Introjizierte Vater - Imago) olarak tanımlamasını da tenkid eder ve Tanrı'nın 

her türlü babalığın en esaslı örneğini teşkil ettiğini belirtir. (

*)

 Frankl'a göre insana 

mükemmel  bir  kişilik    kazandıran  Tanrı'dır.  İnsan  -  Tanrı  ilişkisinin  bozulmasına 

hiçbir suretle müsaade edilmemelidir (

42

). 

                                                           

(*

)  

Konumuzla  doğrudan  ilişkili  olmadığı  için  Jung'un  din  ve  tanrı  anlayışına  girmeyi 

gerekli   görmüyoruz. Ancak konu hakkında detaylı bilgi, şu eserler de bulunabilir : FABER, 

Herje,  

Religionspsychologie,  Gütersloher  Verlaghaus,  Gütersloh  1973;  42-68;  GROM, 

Bernhard;  

Religionspsychologie,  Kösel-Vanderhoeck  und  Ruprecht,  München  1992, 

400-406; KOLBE,   Heilung  oder  Hindernis,  Religion  bei,  Freud  Adler,  Fromm,  Jung  und 

Frankl, 145-210; JUNG,  

Carl G.; Din ve Psikoloji (Çev. C. Şişman), İnsan Yay. İstanbul ts., 

17 vd.; FORDHAM,  

Frieda,  Jung  Psikolojisi,  (Çev.  A.  Yalçıner)  2.  baskı,  Say  Yay, 

İstanbul 1994; 87 - 106;  

ARMANER;  Neda,  Din  Psikolojisine  Giriş,  Ayyıldız  Matb. 

Ankara 1980, 31.  

(

41

) 

Bkz. FRANKL, age., 56-58; BOSCHEMEYER, age., 96. Ayrıca, HAHN, age.,  

 

23-27, KOLBE, age., 238-239. 

(*

) 

Freud'un  tanrı  ve  din  anlayışıyla  ilgili  geniş  bilgi  şu  eserlerde  bulunabilir:  FABER, 

 

Religionspsychologie,  18-42;  GROM,  Religionspsychologie,  84-96;  KOLBE,  agm.,  18-

 

71;FROMM, Erich; Psikanaliz ve Din (Çev. A. Arıtan), 2. Baskı, Arıtan Yay., İstanbul 

1991,  

26-29;  ARMANER,  Din  Psikolojisine  Giriş,  29-31; KATIPO⁄LU,  Bedri;  Din  Psikolojisi 

 

Açısından Freud Psikanalizi ve Din, Özden Ofset, İzmir 1991, 56-80. 

(

42

) 

FRANKL, age., 62-64; DIENELT, age., 53-54; BÖSCHEMEYER, age., 96-97. 

---