13
zararkunandalari to’g’risida dehqon va fermerlarda aniq ma’lumotlar yetishmasligi
hisoblansa, shu bilan birga issiqxonalarga yangi hasharotlar g’ovak hosil qiluvchi
pashshalar, karadrina kabilar kirib kelganligi bo’lib, ularning bioekologik
xususiyatlari o’rganilmaganidadir. Fermerlar, tomorqa xo’jaliklarida ilmiy
asoslanmagan holda kimyoviy kurash o’tkazilishi oqibatida
zararkunandalarning
soni yetarlicha kamaytirmay, aksincha salbiy hollarga olib kelmoqda.
Bu boradagi kamchiliklarni bartaraf etish uchun avvalambor yopiq
ekosistemada bodring o’simligiga talofat yetkazayotgan zararli organizmlarni tur
tarkibi, bioekologiyasi va zarar yetkazish darajalarini hamda rivojlanish
dinamikalarini o’rganish va shular asosida amaliy tavsiyalar ishlab chiqish zarur.
O’zbekistonning
tabiiy-iqlim
sharoiti
ekinzorlarda
ko’plab
zararkunandalarning
rivojlanishi
va
tarqalishiga
imkon
yaratadi.
V.V.Yaxontovning (1953) ma’lumotilariga ko’ra birgina g’o’zaga 177 tur hasharot
va kana zarar keltiradi, biroq ulardan 10 ga yaqini o’ta
havfli zararkunanda
hisoblanadi xolos.
O’zbekistonda ko’pgina dala ekinlari qatori sabzavot ekinlariga ham ko’plab
turli xil kemiruvchi va so’ruvchi zararkunandalar zarar yetkazadi. Ulardan qariyib
5 ga yaqin turi bodringga jiddiy zarar yetkazadi. Kemiruvchi zararkunandalardan
karadrina, g’ovak hosil qiluvchi pashshalar va ildiz kemiruvchi tunlamlar,
so’ruvchilardan o’simlik bitlari, kanalar, oqqanot kabi zararkunandalar
issiqxonalarda jiddiy zarar yetkazadi.
Yildan - yilga dunyoda hali aniqlanmagan hasharot turlari o’rganilib, ularni
turlari ko’payib bormokda, ya’ni olimlar tomonidan hali noma’lum bo’lgan turlari
aniqlanmoqda. Masalan, 1931 yili V.V.Yaxontov tomonidan O’rta
Osiyoda
g’o’zada hasharot va kanalarni 772 turi uchrashi qayd etilgan bo’lsa, N.
Hargreaves 1948 yilga kelib 1326 turi borligini aniqlagan.
O’rta Osiyo miqyosida g’o’zada 214 tur zararkunanda uchrashi, shulardan 5
foizga yaqini eng asosiylari ekanligi F.M.Uspenskiy tomonidan qayd etilgan
(Besedin,1981).
A.Mo’minov (1967) va Sh.Astanaqulov (1974) o’z izlanishlarida,
tunlamlarning tur tarkibini aniqlaganlar. Ularning ma’lumotiga ko’ra kuzgi,
yovvoyi, undov, qora-S tunlamlari sabzavot ekinlariga zarar yetkazishi kuzatilgan.
M.I.Rashidov 1986-2000 yillarda o’tkazgan tajribalarida ituzumdoshlar
oilasiga mansub ekinlarda 15 oilaga ta’luqli 51 turdagi zararkunandalar uchrashi
qayd etilgan. Ulardan 40 turdagi zararkunandalar
pomidor va baqlajonda,
kartoshkada esa 48 turi zarar yetkazishi aniqlangan. (Rashidov, 2000).
B.A.Sulaymonov issiqxonalardagi pomidor va bodring o’simligida 1996-
2008 yillar davomida o’tkazgan kuzatuvlarida zararkunandalarning 3 ta sinfga, 8 ta
turkumga, 12 oilaga, 36 turga mansub vakillari uchrashini aniqlagan, bulardan
hasharotlar 29 turni, kanalar 2 turni, nematodlar 5 turni tashkil etagan
(Sulaymonov 2010).
Biz tahlil qilgan ilmiy adabiyot ma’lumotlaridan ma’lum bo’lishicha ochiq
sharoitda yetishtiriladigan sabzavot ekinlarining zararkunandalari yuzasidan
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
14
yetarlicha ma’lumot
keltirilgan, biroq yopiq ekosistemada bodring o’simligiga
zarar yetkazadigan zararkunandalarni tur tarkibi bo’yicha to’liq ma’lumotlar
berilmagan.
Ammo, ochiq maydondagi qishloq xo’jaligi ekinlarida uchraydigan
hasharotlar ayrim yillari issiqxonalarga o’tib zarar keltirishini inobatga olib biz
ilmiy adabiyotlar tahlilini ochiq maydonlardagi sabzavot va boshqa ekinlarda
tadqiqot olib borilgan ilmiy manbalarni tahlil qilishga qaratdik.
P.Ro’zmetov (1994) ma’lumotlariga ko’ra, shu yo’nalishda O’zbekiston
sharoitida pomidorni 7 tur ildiz kemiruvchi tunlamlar zararlaydi. Ulardan kuzgi va
undov tunlamlari asosiy o’rinni egallaydi. Professorlar S.N.Alimuhamedov,
Sh.T.Xodjayev (1991) ma’lumotlariga ko’ra barcha tunlamlar yashash tarzi,
shikastlash xarakteri va kurashish usullariga ko’ra bir biriga yaqindir.
Dostları ilə paylaş: