Uot 81-11 MÜXTƏLİFSİstemli İNGİLİs və azərbaycan diLLƏRİNDƏ tamamliq budaq cüMLƏLƏRİ VƏ onlarin müqayiSƏLİ TƏHLİLİ
Yüklə 1,53 Mb. Pdf görüntüsü
|
32
problem və qayğıları ilə yanaşı, milli teatrın mövcud vəziyyəti də narahat edir. Bu əsərlərdə Azərbaycan ədəbiyyatında faciə janrı, faciənin bir janr kimi yaranması və formalaşmasında ictimai, fəlsəfi və ədəbi amillərin rolu haqqında dolğun təsəvvür ortaya qoyulmuşdu. Azərbaycan realizminin tipologiyası, Qərb realizmi ilə əlaqələri və fərqli cəhətləri, faciə və onun Azərbaycan dramaturgiyasında yeri, C.Cabbarlı dramaturgiyasının janr, üslub tipologiyası yüksək elmi-nəzəri səviyyədə təhlil olunurdu. Hiss olunur ki, tənqidçi ancaq yazıçı ideyasının arxasınca getmir, daha çox öz tənqidçi idealına əsaslanır, yüksək milli dəyərlərdən çıxış edir. Elmi, publisistik üslubla fəlsəfi düşüncənin vəhdəti, folklor hikməti ilə akademizmin, yumor, sarkazm ruhu ilə təmkinli, obrazlı ifadə tərzinin eyni üslubda birləşməsi onun elmi-ədəbi fəaliyyətinin fundamentallığından xəbər verirdi. O, “Dədə Qorqud” dastanını da, Dədə Şəmşir hikmətini də, Füzuli sufizmini də, M.F.Axundovnin müasirlik konsepsiyasını da, Zəlimxan Yaqubun müasir ənənəvi poeziyanın varisi olmaq iddiasını da müxtəlif aspektlərdən izah edirdi: “Yaşar Qarayev müasir ədəbi prosesi diqqətlə izləyən, bədii düşüncənin nəzəri problemləri ilə müntəzəm məşğul olan, çoxəsrli bədii sərvətimizin də ən yaxşı ənənələrini tədqiq və təbliğ edən istedadlı tənqidçi və ədəbiyyatşünas kimi tanınmışdır… Yaşar vətandaşlıq vəzifəsi kimi professional tənqidçiliyi özünə əsas ixtisas seçmişdir. Əsl ideyalı tənqid odur ki, orada yazıçı şəxsiyyəti, yazıçının gerçəkliyə münasibəti ilə yanaşı, tənqidçi şəxsiyyəti, onun tənqidçi idealı həyat həqiqətlərinə və bədii həqiqətə münasibəti də aydın ifadəsini tapmış olsun. Bu keyfiyyət Yaşarın tənqidində güclüdür” [1]. Yaşar Qarayevin “Faciə və qəhrəman” (1965), “Mirzə Fətəli Axundov” (1982), “Meyar şəxsiyyətdir” (1989), “Tarix: yaxından və uzaqdan” (1996), “Ədəbi üfiqlər” (1985), “Azərbaycan ədəbiyyatı XIX-XX yüzilliklərdə” əsərləri onun keçdiyi elmi fəaliyyət yolunun ümumi mənzərəsini göz önünə gətirir. “Meyar şəxsiyyətdir” kitabının sərlövhəsi tənqidçinin estetik mövqeyinin müəyyənləşməsi kimi qiymətləndirildi. O sübut etdi ki, bədii yaradacılıqda şəxsiyyət amili nə qədər öndədirsə, tənqidçi mövqeyində də yazıçının, bədii obrazın şəxsiyyəti həmin səviyyədə diqqət mərkəzindədir. Bu əsərlərin tədqiqat ünvanı müəyyən bir dövr və ədəbi mərhələ ilə məhdudlaşmır. Ədəbiyyat tariximizin keçmiş və müasir dövrləri, ədəbi şəxsiyyətlərin ədəbiyyat tariximizdəki mövqeyi həmin əsərlərdə təhlil olunub. Dövlət mükafatına layiq görülən “Realizm: sənət və həqiqət” (1980) əsərində dünya və Avropa maarifçiliyinə, Azərbaycan maarifçiliyinin tipologiyasına, milli məfkurəyə və Qərbi Avropa maarifçiliyinə verdiyi qiymət, apardığı tipoloji müqayisələr 1980-ci illər Azərbaycan tənqid və ədəbiyyatşünaslığında yeni bir hadisə idi. O dövrün tənqid və ədəbiyyatşünaslığında bu həqiqət dəfələrlə etiraf olunub: “Yaşar Qarayev əsərdən-əsərə inkişaf edən istedadlı alimdir. Onun keçən ilin sonunda nəşr edilən “Realizm: sənət və həqiqət” monoqrafiyası buna ən yaxşı sübutdur… Monoqrafiyanı oxuyarkən müasir nəzəri-estetik və elmi-metodoloji nailiyyətlərə dərindən vaqif bir tədqiqatçı ilə üz-üzə gəlir, onun güclü məntiqinə, tənqidçi-alim düşüncəsinə inanırıq” [2]. “Realizm: sənət və həqiqət” kitabı, ümumiyyətlə, 1970–80-ci illər ədəbi-nəzəri fikrimizin ümumi vəziyyətini aydınlaşdırmaq baxımından maraqlıdır. Təsadüfi deyil ki, əsər 1980-ci illərdə dövlət mükafatına layiq görülmüşdü. Bu, sözün həqiqi mənasında, fundamental monoqrafiyadır. Klassik romantik poeziyamızın inkişaf mərhələləri, Avropa maarifçiliyinin mahiyyəti, milli maarifçiliyin Avropa maarifçiliyi ilə əlaqələri, Azərbaycan realizminin mərhələləri əsərdə konkret ədəbi faktlar və elmi-nəzəri materiallar əsasında tədqiqat predmetinə çevrilmişdi. İlk dəfə idi ki, ədəbiyyatşünaslığımızda novruzəlilik, usta zeynallıq fəlsəfi ümumiləşdirmələrlə izah olunurdu. Milli psixologiyanın alt qatlarına enən tədqiqatçı bütöv bir elmi konsepsiyaya əsaslanaraq XX əsr nəsrimizin, dramaturgiyamızın mahiyyətinə nüfuz edirdi. Yaşar Qarayev ancaq ədəbiyyat mütəxəssisi olmaqla kifayətlənmirdi. O həm də ictimai-fəlsəfi fikrimizin zənginləşməsinə, yeniləşməsinə əvəzsiz xidmət göstərir, ədəbi materiallara dövlətçilik mövqeyindən yanaşır, milli ideologiyanın əsaslarını üzə çıxarmağa can atırdı. Onu da qeyd edək ki, 1960-cı illərdə tənqid və ədəbiyyatşünaslığımıza bütöv bir yeni nəsil gəlmişdi. Onların əksəriyyəti irihəcmli monoqrafiyalar yazmağa üstünlük verirdi. Belə tənqidçilərdən biri də Şamil Salmanov idi. 1960-cı illərdə tənqidə gələn Şamil Salmanov Azərbaycan ədəbi tənqidinin və ədəbiyyatşünaslığının ən tanınmış və nüfuzlu simalarından biridir. O, təxminən yarım əsr davam edən elmi-ədəbi fəaliyyəti ilə tənqid və ədəbiyyatşünaslığımızda öz
33
imzasını qoyub, klassik və müasir Azərbaycan ədəbiyyatının fundamental problemlərinin təhlilində elmi-nəzəri səviyyəsinin yüksək olduğunu sübut edib. Çoxillik fəaliyyəti dövründə o, milli ədəbiyyat tarixçiliyinin, ədəbi tənqidin metodoloji istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi, elmi-nəzəri səviyyənin yüksəldilməsi işinə xidmət göstərib. Tənqidçi həmişə tədqiqat predmeti kimi götürdüyü ədəbiyyat tarixi materiallarına yüksək estetik prizmadan, dünya ədəbiyyatşünaslığının müasir standartları baxımından yanaşmağı bacarıb. Filoloji fikrimizin müxtəlif məsələləri, ədəbiyyatşünaslığın nəzəri problemləri, yaradıcılıqda bədii üslub, ənənə və novatorluq, bədii metod və janr, tənqid və ədəbi proses, tənqidin ədəbi prosesdə rolu haqqında Şamil Salmanovun sistemli tədqiqatları müasir ədəbiyyatşünaslıq və ədəbi tənqid məktəbimizin nəzəri bazasının möhkəmləndirilməsi işində xeyli rol oynayıb. İkicildlik “Azərbaycan sovet ədəbiyyatı tarixi” (1967) kitabının hazırlanması, ədəbi ictimaiyyətə çatdırılmasında Şamil Salmanovun əməyi böyükdür. “Azərbaycan sovet şeirinin ənənə və novatorluq problemi” (1980) “Poeziyanın kamilliyi” (1985) (Y.Qarayevlə birlikdə), “Müasirlik mövqeyindən” (1982), “Poeziya və tənqid” (1987), “Akademik Kamal Talıbzadə” (1998), “Tənqidçi və ədəbi proses” (akademik B.Nəbiyevin ədəbi-elmi fəaliyyəti və tənqidi görüşləri) monoqrafiyaları və 100-dən artıq elmi məqalələri göstərdi ki, o, daim ədəbiyyatşünaslığın aktual məsələlərininə meyil göstərib, ədəbi prosesin izahında həssaslıq və qayğıkeşlik nümayiş etdirib. Ş.Salmanovun adı və imzası professional ədəbiyyat tənqidçisi statusuna uyğundur. Keçən əsrin 20-ci illərindən üzü bəri Azərbaycan poeziyasının novatorluq tendensiyasının, yeni yaradıcılıq istiqamətlərinin elə bir sahəsi yoxdur ki, o buna reaksiya verməsin və yaxud bu mövzuda çıxış etməsin. O, institutun 70-80-ci illərdə nəşr etdirdiyi “Ədəbi proses” məcmuələrində konkret zaman kəsiyində milli poeziyamızın ədəbi-tarixi prosesdə rolu, onun ayrı-ayrı simalarının poetik yaradıcılıq manerası barəsində ətraflı və məzmunlu təhlillər aparıb. Həmin illərdə Azərbaycan poeziyasında yeni canlanma, novatorluq meyilləri, şeirin dövrün sosial-mənəvi həyatına fəal müdaxiləsi diqqəti daha çox cəlb edirdi. Problemi daha ardıcıl, sistemli izləmək üçün ən əvvəl alimin “Azərbaycan sovet şeirinin ənənə və novatorluq problemi” monoqrafiyasına diqqət yetirək. Əsərdə 1920-30-cu illər Azərbaycan ədəbi tənqidi və ədəbiyyatşünaslığında ənənə və novatorluq probleminin həlli əsas tədqiqat predmeti kimi götürülüb. Müəllif yeni Azərbaycan şeirində novatorluq meyillərini dövrün, zamanın diktəsi kimi qəbul etməklə yanaşı, ədəbi ənənələrin qarşılıqlı əlaqəsinə və ədəbi-tarixi varisliyə də eyni qayğı və həssaslıqla yanaşıb. Keçən əsrin 20-30-cu illəri milli ədəbiyyatşünaslığın və ədəbi tənqidin yaranma, təşəkkül və ədəbi-tarixi prosesdə özünütəsdiq mərhələsidir. Son dərəcədə maraqlı, ədəbi mübarizələrlə müşayiət olunan bu dövrün tənqid və ədəbiyyatşünaslığında yeni şeirin ideya-poetik təcrübələrinin ümumiləşdirilməsi, inqilabi estetikanın prinsipləri və bunun ədəbi prosesə tətbiqi, tənqidin klassik irsə münasibətdə nihilist mövqeyi “Azərbaycan sovet şeirinin ənənə və novatorluq problemi” kitabında diqqəti cəlb edən cəhətlərdəndir. “Azərbaycan sovet şeirinin ənənə və novatorluq problemi” əsəri əslində milli ədəbiyyatın tarixi inkişafının nəticələrinin ümumiləşdirilməsi ilə əlaqədardır. Burada ədəbi ənənədən gələn müsbət tendensiyalar izlənilməklə yanaşı, ədəbiyyatda yaranan novator məzmun və ideyalar da diqqətdə saxlanılır. 1960-80-ci illər poeziyasında ənənəvi şeirlə sərbəst şeirin paralel şəkildə davam etməsi, birinin digərini izləməsi, qarşılıqlı faydalanması ön plana keçir. Daha çox R.Rza, Ə.Kərim, Ə.Salahzadə, F.Qoca, F.Sadıq və sair şairlərin yaradıcılığındakı yeni məzmun və forma diqqət mərkəzinə gətirilir. Şamil Salmanov ənənə və novatorluğun vəhdətini, bu prosesdə ictimai mühitin rolunu belə qiymətləndirirdi: “Aydın məsələdir və sübut etməyə ehtiyac yoxdur ki, hər bir bundan əvvəlki dövrün incəsənəti onu doğuran, onu öz təcrübəsi ilə qidalandıran tarixi dövrün fikri-mənəvi mündərəcəsini, insanların ictimai əlaqə və münasibətlərini əhatə etməsi ilə özündən sonrakı bədii inkişaf üçün təsir və əhəmiyyətini, estetik ləyaqətini qoruyub saxlayır. İctimai şüurun digər formaları ilə müqayisədə incəsənət bu üstünlüyü yalnız bir şeylə-həyat həqiqətini, insanı konkret hissi formada qavramaqla, obrazlı idrakla nail olmuşdur” [3, 8]. Şamil Salmanovun “Müasir Azərbaycan ədəbi tənqidinin təşəkkülü və inkişaf meyilləri” tədqiqat əsərində milli filoloji fikrimizin böyük bir mərhələsi tədqiqat predmeti kimi götürülür.
Yüklə 1,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|