Uot 81-11 MÜXTƏLİFSİstemli İNGİLİs və azərbaycan diLLƏRİNDƏ tamamliq budaq cüMLƏLƏRİ VƏ onlarin müqayiSƏLİ TƏHLİLİ
Yüklə 1,53 Mb. Pdf görüntüsü
|
48
müəlliflər ciddi səhvlərə yol vermişdilər. Belə ki, “Təbriz” sözü farsmənşəli sözdür və bu ad şəhərə K. Ptolemeydən xeyli sonra, yəni h.165 (m.782-783)-ci ildə verilmişdir. Onu da bildirmək lazımdır ki, «Terva» və «Qabris» xüsusi isimləri ilə “Təbriz” adı arasında istər fonetik, istərsə də leksik baxımdan fərqliliklər mövcuddur. Təbriz şəhərinin adını bır çox müəlliflər «Akmeta», yaxud da «Amata» kimi göstərmişlər. Bu barədə yazan müəlliflərin hamısı K. Ptolemey və K. Ptolemeyin əsərinin tərcüməçisi kimi bu şəhərin Aşşurda (Assuriya -A.B.), Kalkundilin isə mərkəzi Persepolis olan əyalətdə olduğunu bildirirlər. Jan Şarden sözü gedən məsələ barədə öncə mövcud olan mübahisəli fikirləri şərh etmiş, ardından K. Ptolemeyin əsərinin Təbriz şəhəri haqqında vermiş olduğu fikirlərlə Avropa tədqiqatçılarının ziddiyyətli fikirlərini təhlil etmiş, daha sonra isə K. Ptolemeyin “Coğrafiya” əsərinin tərcüməçisi olan Molenin fikirlərini əsas tutaraq belə nəticəyə gəlmişdir ki, Təbriz şəhəri müqəddəs Tövratda adı çəkilən Ekbatan şəhəridir [7, 412,413]. Jan Şarden də Midiya dövlətinin qədim paytaxtı olan Ekbatan (indiki Həmədan) şəhəri ilə Təbrizin eyni şəhər olması fikrini Molenin fikirlərinə aldanaraq təsdiqləmiş və ciddi yanlışlıqlara yol vermişdir. Jan Şarden özünün səyahət gündəliyində Təbriz şəhərinin adının etimologiyası və şəhər ərazisində ilkin yaşayış məskənləri haqqında Şərq tədqiqatçılarının əsərlərinə də istinad etmişdir. O, yerli qaynaqlara əsasən məlumat verir ki, Təbriz şəhərinin təməli yuxarıda qeyd olunduğu kimi, h.165 (m. 782-783)-ci ildə qoyulmuşdur. J. Şarden şəhərin təməlinin qoyulması ilə bağlı belə bir rəvayəti öz səyahətnaməsinə daxil etmişdir. Rəvayətə görə, mərkəzi Bağdad olan Ərəb xəlifəsi Harun ər-Rəşidin (786-809) zövcəsi Zübeydə Xatun ağır xəstəliyə tutulmuşdu. Xəlifənin zövcəsini madalı (azərbaycanlı – A.B.) həkim müalicə etmiş və həmin həkimin xahişi ilə Zübeydə Xatun tərəfindən onun ölkəsində sonradan Təbriz adlandırılacaq iri bir şəhərin inşa olunması haqqında buyruq verilmişdir. Müəllif onu da bildirməkdədir ki, bu söz farscada «təb» qızdırma, «riz» (axan) «rixtən» (axmaq, tökülmək) sözlərinin birləşməsindən meydana çıxmışdır və “tökülmək”, “yayılmaq” mənasını verir [7, 414]. Jan Şarden Şərq tarixçilərinin fikirlərinə əsaslanaraq Təbriz şəhərinin adının mənşəyi və inşa olunma tarixi ilə bağlı ikinci fərziyyəsində böyük yanlışlığa yol vermiş və Elxanilər sülaləsinin əsasını qoymuş Hülakü xanı (1258-1265) Harun ər-Rəşıdin sərkərdəsi adlandırmışdır. O, öz səyahətnaməsində yazırdı: «Hülakü xan iki il idi ki, qızdırma xəstəliyinə mübtəla olmuşdu və sağalacağına ümid yox idi. Bu vaxt hazırda Təbriz adlanan yerdə bir bitki tapıldı ki, onun ecazkar qüvvəsi ilə xəstələr şəfa tapırdı. O, bu bitki ilə müalicə olunduqdan sonra burada «Təbrəft» adlı şəhərin inşa olunması haqqında buyruq verdi. Sonralar «Təbrəft» sözü dəyişmiş və Təbriz adlanmışdır” [7, 414, 415]. Jan Şarden Səfəvi dövlətində yüksək məqamlı vəzifələrdən birində yer almış Mirzə Tahir adlı məmurun söylədiyi rəvayəti də səyahətnaməsinə daxil etmişdi. O yazırdı ki, quru, sağlam iqlimə malik bir yerdə inşa olunan Təbriz şəhərində qızdırma xəstəliyinin baş verməsi mümkün deyildi. Elə buna görə də şəhərə Təbriz, hərfi mənada «isitmə aparan» yer adı verilmişdir [7, 415]. Azərbaycanda olmuş Osmanlı səyyahı Övliya Çələbi də şəhərin adının mənşəyi haqqında məlumat verir. O yazır ki, moğolcada Təbrizə “Tivris”, dəri dilində “Tivriz”, dehqan dilində “Tabriz”, əsl fars dilində Təbriz deyilir ki, bu da isitmə tökücü deməkdir. Övliya Çələbi Jan Şardenın səyahətnaməsində vermiş olduğu rəvayətin eynisini öz səyahətnaməsinə daxil etmişdir. O bildirir ki, Təbrizin əsası Ərəb xəlifəsi Harun ər-Rəşidin zövcəsi Zübeydə Xatunun buyruğu əsasında qoyulmuşdur. Abbasilərin farsdilli üləması isə bu şəhəri «Təbriz» adlandırmışdır [3, 246]. Görkəmli Azərbaycan alimi S.Onullahinin məlumatına görə, Assuriya qaynaqlarında “Tarui” və ya “Tarmakis” (ikiqat qala) adı ilə məlum olan Təbriz şəhəri e.ə. VIII əsrdən mövcud olmuşdur. Alim onu da vurğulayır ki, Təbriz şəhərinin tarixini e.ə. II əsrə aid etmək olar. Təbriz adı Surxab dağının əski adı olan Tarui və ya Tori, Tovri ilə əlaqədar olmuş və sonralar qaynaqlarda «Tavrej», «Davrej», «Toriz», «Təbriz» şəkillərinə düşmüşdür [8; 40,41]. Venesiyalı anonim tacir XVI-XVII əsrlərdə həm Azərbaycanın, həm də bütün Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin elm və mədəniyyət mərkəzi olmuş Təbriz şəhəri haqqında məlumat verir ki, bu böyük şəhərin çevrəsi 24 milə yaxındır [5, 381]. XVI əsrin 70-ci illərində Azərbaycanda olmuş Təbriz şəhəri Avropa müəlliflərinin əsərlərində (XVI – XVII əsrlər)
49
Venesiyalı elçi Vinçenso Alessandro Təbriz şəhərinin ərazisi haqqında məlumat verərək yazır: «...şəhərin çevrəsi 15 mil, bəlkə də bir az çoxdur... Təbrizdə 45 küçə vardır ki, onların hamısında cərgə ilə ağaclar əkilmişdir və sanki hər küçə bir bağdır» [5, 446]. XVI əsrin 30-50-ci illərində şəhərin sosial-iqtisadi durumuna və onun mədəni həyatına bir sıra neqativ təsirlər olmuşdu. Bunlar Sultan I Süleymanın Səfəvi dövləti üzərinə ardıcıl hücumları, 1555-ci ildə dövlətin mərkəzinin Təbrizdən Qəzvinə köçürülməsi, 1585-1603-cü illərdə Osmanlı ağalığı və s. ibarət idi. Lakin bu təsirlər şəhərin nüfuzunu azaltmamışdır. Vinçenso Alessandronun verdiyi məlumatlara əsasən demək olar ki, Təbrizdə şəhərsalma işinin müəyyən qədər ləngiməsinə baxmayaraq, şəhər yenə də öz əvvəlki əhəmiyyətini qoruyub saxlayırdı. Görkəmli səfəvişünas alim O.Ə.Əfəndiyev ilkin qaynaq materiallarına əsasən məlumat verir ki, paytaxt Qəzvinə köçürüldükdən sonra da Təbriz şəhəri öz əvvəlki əhəmiyyətini saxlamaqda davam edirdi. Məlumatlardan aydın olur ki, XVII əsrin ortalarında da Təbriz şəhərində müxtəlif səpkili tikinti işləri aparılır, şəhərin böyüməsi və mədəni həyatının canlanması müşahidə edilirdi. Bu prosesləri Osmanlı səyyahı Övliya Çələbinin şəhər topoqrafiyası haqqında verdiyi məlumatlar əsasında izləmək mümkündür. O, Təbriz barədə yazırdı: «Tikintisi keçmişdə olduğu kimi, indiyədək bütöv qalmış Təbriz şəhərinin divarının çevrəsi 6000 min addım idi. Şəhərin qala divarlarının 300 bürcü, 300 (bürclərarası) kontrforsu, 6 darvazası, 1060 məhəlləsi vardır» [3, 21, 24]. Övliya Çələbinin bu qeydləri ilə bərabər 1693-1694-cü illərdə Səfəvi dövlətində olmuş olmuş venesiyalı Cemelli Karerinin Təbrizin ətrafının 30 mildən [9, 21]. çox olması haqqındakı məlumatı XVI əsrlə müqayisədə XVII əsrin sonlarında Təbrizdə şəhərsalma işlərinin daha da genişlənməsi, onun böyüməsi və tərəqqisindən xəbər verir. Təbriz şəhərinin əhalisinin sayı haqqında dövrün səyyah gündəliklərində müxtəlif məzmunlu məlumatlara rast gəlinir. Təbriz şəhəri 1585-ci ildə Osmanlılar tərəfindən tutuldu və Cəfər paşa buraya vali təyin edildi. Valinin rəhbərliyi ilə əhalinin siyahıya alınması keçirildi və həmin məlumatlara əsasən şəhər əhalisinin sayının 300 min nəfər olduğunu söyləmək mümkündür [3, 21]. O.Əfəndiyevin araşdırmalarına görə, XVI əsrin əvvəllərində şəhər əhalisinin sayı 300 min, 1585-ci ildə isə 360 min nəfərə çatmışdı [4, 206]. Jan Şarden Təbriz əhalisinin sayı haqqında öz gündəliyində məlumat verir: “Mən Təbriz şəhərində yaşayan əhalinin sayını daha dəqiq öyrənmək üçün xeyli çalışdım, lakin bunu tam dəqiqləşdirə bilmədim. Ancaq qətiyyətlə demək olar ki, şəhər əhalisinin sayı 550 min nəfərə yaxındır. O cümlədən Təbrizin bir çox öndəgedən adamlarının dediklərinə görə, burada əhalinin sayı bir milyon yüz min nəfərdən çoxdur” [7, 409]. Lakin tədqiqatçılar Süleyman Məmmədov və Elman Mirzəyev 2016-cı ildə ali məktəb tələbələri üçün nəşr etdirdikləri “Azərbaycan Səfəvi dövləti (XVI-XVII)” adlı dərslikdə XVII yüzilliyin 60-70-ci illərində Təbriz şəhərinin zənginliyinə, ticarətinə və əhalisinin sayına görə ikinci şəhər olduğunu və əhalisin sayının 550 minə çatdığını bildirirlər [10; 170]. Beynəlxalq karvan yolları üzərində yerləşən, inzibati siyasi mərkəzlər olan şəhərlərdə ticarət və sənətkarlığın təkamülü nəticəsində onlar daha yüksək səviyyədə inkişaf edərək ölkə miqyasında xüsusi əhəmiyyət kəsb edirlər. Artıq natural təsərrüfat pozulur, əmtəə istehsalı genişlənir və, nəticədə, şəhərlər getdikcə iqtisadi mərkəzlərə çevrilirlər. Şəhərlərin inzibati və iqtisadi mərkəzlər kimi böyüyüb inkişaf etməsində onların coğrafi mövqeyinin, eləcə də xarici əlaqələrinin, tranzit ticarətin də rolu az olmamışdır. Beynəlxalq karvan yolu üzərində yerləşən Təbriz şəhəri 1501-ci ildən 1555-ci ilə qədər Səfəvi dövlətinin inzibati siyasi mərkəzi olmaqla, ölkənin iqtisadi həyatında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Beləliklə, qaynaqların məlumatı onu deməyə əsas verir ki, XVI - XVII əsrlərdə Təbriz şəhəri iqtisadi və mədəni mərkəz kimi həlledici rolunu qoruyub saxlamış və Azərbaycan şəhərləri arasında inkişaf baxımından önəmli yer tutmuşdur.
Yüklə 1,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|