Uot 81-11 MÜXTƏLİFSİstemli İNGİLİs və azərbaycan diLLƏRİNDƏ tamamliq budaq cüMLƏLƏRİ VƏ onlarin müqayiSƏLİ TƏHLİLİ
Yüklə 1,53 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “ELMİ XƏBƏRLƏR”
46
UOT 929 TƏBRİZ ŞƏHƏRİ AVROPA MÜƏLLİFLƏRİNİN ƏSƏRLƏRİNDƏ (XVI – XVII əsrlər) BAXŞƏLİYEV ADİL BAXŞALI oğlı Sumqayıt Dövlət Universiteti, professor e-mail: cebiyeva90@mail.ru Açar sözlər: Təbriz, Avropa səyyahları, XVI-XVII əsrlər, Jan Şarden Zəngin mədəniyyəti və əsrlər boyu strateji əhəmiyyətli mövqeyi ilə seçilən Təbriz şəhəri daim yerli və xarici tədqiqatçıların nəzər nöqtəsində olmuş və bu şəhərə çoxlu sayda araşdırmalar həsr olunmuşdur. Təbriz şəhərinin tarixi Azərbaycan tarixçilərinin də tədqiqat obyekti olmuşdur ki, bu əsərlərdən ən dəyərlisi Seyidağa Onullahinin “XIII-XVII əsrlərdə Təbriz şəhərinin tarixi” adlı monoqrafiyasıdır. Tədqiqat əsəri ilkin qaynaqlar və dövrün tarixşünaslığının müqayisəli təhlili əsasında ərsəyə gəlmişdir. XVI əsrin əvvəllərində mərkəzi Təbriz şəhəri olan Azərbaycan Səfəvi dövlətinin yaranması və möhkəmlənməsi, Azərbaycan torpaqlarının vahid mərkəzdən idarə olunması və bu mərkəzin Təbriz şəhərində yerləşməsi bu şəhərin eyni zamanda iqtisadi mərkəzə çevrilərək əhalinin çoxalmasına imkan yaratmışdı. XVI-XVII yüzilliklərdə Təbriz Azərbaycan mədəniyyətinin mərkəzi olub, ölkənin digər sahələrində də mədəni tərəqqiyə müəyyən təsirlər göstərə bilmişdir. Bu dövrün elm adamlarının şəhərlərdə məskunlaşması şəhərlərin ölkənin mədəniyyət mərkəzinə çevrilməsinə və bu sahədə onların əhəmiyyətlərinin artmasına müsbət təsir göstərmişdir [1, 21]. XVI–XVII yüzilliklərdə Azərbaycanın cənubunda yerləşən bir sıra şəhərlər Səfəvi dövlətinin xarici iqtisadi-ticarət əlaqələrində əhəmiyyətli rol oynaması ilə seçilirdi ki, bu şəhərlərdən birincisi Təbriz şəhəri idi. Qədim dövrlərdə olduğu kimi, bu əsrlərdə də Təbriz şəhəri Azərbaycanın sosial- iqtisadi, siyasi, xüsusilə, beynəlxalq iqtisadi əlaqələrində də önəmli mövqedə dayanmaqda davam edirdi. Yaxın və Uzaq Şərq ölkələri ilə Qərbi Avropa ölkələrini birləşdirən ticarət-karvan yolları üzərində yerləşən Təbriz şəhəri, eyni zamanda Azərbaycan Səfəvi dövlətinin Rusiya və Qərbi Avropa arasında mövcud olan ticarət əlaqələrini tənzimləyən iqtisadi mərkəzlərdən biri idi. Təbriz tacirləri tərəfindən Hindistan, Çin, İran malları, xüsusilə, ədviyyat, xam ipək, ipək parçalar Trabzon-Kəffa və Tokat-Bursa-İstanbul karvan yolu ilə Avropa ölkələrinə ixrac edilirdi. Araşdırılmaqda olan mövzu ilə bağlı istər elmi əsərlərdə, istərsə də dövrün Avropa ədəbiyyatında yer almış bir sıra əhəmiyyətli məlumatlar elmi dövriyyəyə yetərincə cəlb edilməmişdir. Halbuki Təbriz şəhərinin həm təbii-coğrafi mövqeyi, eyni zamanda adının mənşəyi, həm də ki şəhərin yaranma tarixi və iqtisadi həyatı haqqında dövrün Avropa səyyahlarının gündəliklərində öz əhəmiyyəti ilə seçilən çoxlu sayda məlumatlara rast gəlmək mümkündür. XVI əsrin əvvəlində Səfəvi dövlətinə gəlmiş və anonim ad ilə tanınan venesiyalı tacir bildirmişdir ki, on mildən çox uzanan dağ silsiləsinin ətəyində geniş bir düzənlikdə yerləşmiş Təbriz şəhərinin ortasından iki çay keçir. Şəhərin qərb tərəfindəki düzənlik şəhər kənarından üç mil (coğrafi mil 7420 metr; dəniz mili 1852 metr -A.B.) məsafəyə qədər uzanır və şəhərin eyni tərəfində ondan bir mil aralı suyu şor olan, üzərində daş körpü salınmış başqa bir çay axır. Tacir başqa bir məlumatında yazır ki, Təbriz şəhərinin bütün məhəllələrində mənbəyi kəhrizlər olan bulaqlar vardır [5, 381, 382, 384]. Venesiya Respublikası tərəfindən 1571-ci ildə Şah I Təhmasibin sarayına göndərilmiş elçi Vinçenso Alessandro Təbriz şəhərinin coğrafi mövqeyi haqqında məlumat verərək bildirir ki, Təbriz şəhəri bir neçə iri təpənin əhatəsində və geniş bir düzənlikdə yerləşirdi [5, 446]. Çox güman ki, elçi təpə dedikdə şəhər ətrafındakı dağları nəzərdə tuturdu. 1631-1668-ci illər ərzində altı dəfə Sumqayıt Dövlət Universiteti – “ELMİ XƏBƏRLƏR”– Sosial və humanitar elmlər bölməsi Cild 13 № 3 2017
47
Şərq ölkələrinə səyahət etmiş və öz səyahətlərini “Yol gündəliyi” şəklində müxtəlif dillərdə çap etdirmiş fransız taciri Jan Batist Tavernye İran və Azərbaycanda da olmuş və öz gündəliyində bir çox Azərbaycan şəhərləri ilə birlikdə Təbriz şəhərinin təbii-coğrafi mövqeyi haqqında da maraqlı məlumatlar vermişdir. Jan Batist Tavernye öz gündəliyində yazır: “Təbriz heç bir ağacın görünmədiyi bir düzənlikdə yerləşir. Qərb tərəfi istisna olmaqla digər üç tərəfdən dağlarla əhatə olunmuşdur. Ən uzaq dağ şəhərdən bir liv aralı idi. Təbrizin şimal tərəfində yerləşən dağ şəhərə bitişik formadadır və onların arasından bir çay keçməkdədir. Şəhərin ortasından kifayət qədər yaxşı suyu olan, lakin bəzən tüğyan edərək daşıb şəhərin bir hissəsini dağıdaraq ona ziyan vuran kiçik bir çay axır ki, onu arx və ya qobu da adlandırmaq olar” [6, 66]. Jan Batist Tavernyenin Təbriz şəhəri haqqında fikirləri ilə fransız səyyah Jan Şardenin fikirləri arasında bir sıra fərqliliklər mövcuddur. J. B. Tavernyedən fərqli olaraq, 1664-1670-ci illərdə şərq ölkələrinə səyahət etmiş Jan Şarden 1673-cü ildə Azərbaycan ərazisini səyahət edərkən yazır ki, bağlı-bağçalı, barlı-bərəkətli bir düzü qət etdikdən sonra Təbrizə daxil oldum. Şəhər hər iki tərəfdən əkin tarlaları, məhsuldar və abad torpaqlarla əhatə olunmuşdu. Səyyah həmçinin bildirmişdir ki, Təbriz şəhəri əhalisinin sayına, iqtisadi qüdrətinə, böyüklüyü və əzəmətinə görə Səfəvilər dövlətində İsfahan şəhərindən sonra ikinci yerdə dayanır. Jan Şarden bu şəhərin geniş bir düzənliyin sonunda, dağ ətəyində yerləşdiyi haqqında da məlumat verir. Müasir tədqiqatçılar bu dağın Oronte (Surxab – A.B.), yaxud Baronte (Səhənd – A.B.) adlandırıldığı haqqında məlumat verməkdədirlər. Jan Şardenin digər bir məlumatında bildirilir ki, şəhərin ortasında çox vaxt daşaraq ətrafındakı binaları dağıdıb şəhərə ziyan vuran Spintcha (Mehranrud - A.B.) adlı kiçik bir çay keçir. Şəhərin şimal tərəfindən sululuq həcminə görə yaz və payız aylarında Parisdəki Sena çayından heç də geri qalmayan başqa bir çay da axır ki, bu çayın suyu şor və duzlu olduğuna görə ona Agie də (Acı) deyirlər [7, 402-403]. Azərbaycan tarixi üçün əhəmiyyət kəsb edən səyyah gündəlikləri Təbriz şəhərinin adının mənşəyi və əsasının qoyulması tarixi elmi cəhətdən əhəmiyyətli və bir o qədər də maraqlı məlumatlar vermişdir. Buna baxmayaraq, təhriflərin də mövcud olduğu bu tip qaynaqlarda bir sıra ziddiyyətlərə rast gəlinir. Holşteyn-Qottorp hersoqu III Fridrix tərəfindən Səfəvi dövlətinə elçi kimi göndərilən Adam Oleari ilkin antik qaynaqlara əsasən yazır ki, yunan coğrafiyaşünası K. Ptolemey tərəfindən “Tavris” adlandırılan bu şəhəri avropalılar “Təbriz” (“Tauris”) adlandırırlar ki, indi də Persiyada (o, antik mənbələrin təsiri ilə Persiya dedikdə Səfəvi dövlətini nəzərdə tuturdu – A.B.) şəhər belə adlanır. A.Oleari səyahətnaməsinin digər yerində “nə vaxtsa o şöhrətli Ekbatan şəhəri idi» deməklə ciddi səhvə yol vermişdir [2,176]. Bilindiyi kimi, Ekbatan şəhəri qədim zamanlarda Midiya dövlətinin paytaxtı olmuş və indiki İran İslam Respublikası ərazisində yerləşən Həmədan şəhərinin qədim adı idi. İlkin qaynaqlar içərisində öz kamilliyi ilə seçilən Jan Şardenin “Səfərnamə”sində məlumat verilir: «Mən dünyada elə bir şəhər tanımıram ki, Təbriz qədər ilkin məskunlaşma tarixi və adının mənşəyi haqqında müasir müəlliflər arasında bu qədər mübahisə olmasın. Biz onların arasındakı ən mötəbər fikirləri şərh edəcəyik. Lakin, onu da vurğulamaq lazımdır ki, Persiya əhalisi (azərbaycanlılar – A.B.) bu şəhəri Təbriz adlandırırlar. Biz avropalılar bu şəhəri Tuaris adlandırırıq... R. Tiksera, A. Oleari və digər müəlliflərin bildirdikləri fikirə görə, bu şəhər K. Ptolemeyin öz əsərində Asiyanın beşinci cədvəlində verdiyi və Qabris adlandırdığı şəhərdir. Onların fikirlərinə görə, yunan dilində «q» hərfi mövcud olmuş və asanlıqla «t» hərfinə çevrilmişdir” [7, 412, 413]. K. Ptolemeyin Təbriz şəhərin adının mənşəyi haqqında qeydlərini Terva şəkilində oxuyan və bir sıra tədqiqatçıların bu barədə yanlış fikirlərini təkzib edən J. Şarden bildirir ki, Terva şəhəri Armeniya (Ərməniyyə - coğrafi ad kimi işlədilir və indiki mövcud dövlətlə heç bir əlaqəsi yoxdur – A.B.), Təbriz şəhəri isə Mad (Azərbaycan – A.B.) ərazisində yerləşirdi. O, ardınca vurğulayır ki, hər iki şəhəri vahid əraziyə aid etmək mümkün deyil [7, 412]. J. Şarden söyləmiş olduğu iddiaları doğrultmaq üçün bildirir ki, göstərilən hər iki adın bənzərliyi səbəbindən bəzi Baxşəliyev A.B. Yüklə 1,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|