Uot 81-11 MÜXTƏLİFSİstemli İNGİLİs və azərbaycan diLLƏRİNDƏ tamamliq budaq cüMLƏLƏRİ VƏ onlarin müqayiSƏLİ TƏHLİLİ
Yüklə 1,53 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- О РОЛИ НАХЧЫВАНА В ПРОЦЕССЕ СОЗДАНИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ГОСУДАРСТВЕННОСТИ Гаджиев И.M.
44
Araşdırılan dövrə dair digər vacib bir məsələ Mannanın Naxçıvanla münasibətləridir. S.Qaşqaya görə, Naxçıvan və Manna ərazisində aşkar edilmiş arxeoloji materiallar əsasında izlənilən sıx mədəni əlaqələr müəyyən dövrlərdə Mannanın sərhədlərinin Arazdan şimala uzandığını və özünün gücləndiyi dövrlərdə onun kifayət qədər geniş əraziyə malik olduğunu söyləməyə imkan verir [7, 69]. Tədqiqatçı bu problemə sonrakı araşdırmalarında bir daha qayıtmış və həmin müddəanı inkişaf etdirmişdir. S.Qaşqay 1979-cu ildə nəşr edilən məqaləsində yazırdı ki, Naxçıvan diyarının e.ə. II minilliyin sonları – I minilliyin əvvəllərinə aid maddi mədəniyyəti olduqca özünəməxsus olub, həm Sovet Azərbaycanının (hazırda Azərbaycan Respublikası. – İ.H.) digər rayonlarının maddi mədəniyyətindən, həmçinin Gürcüstan və Ermənistanın ona müasir olan mədəniyyətindən fərqlənir. Tədqiqatın sonunda belə bir nəticə hasil edilir ki, Naxçıvan diyarının vilayətləri e.ə. I minilliyin əvvəllərində güclənən Manna çarlığının təsiri altında və zaman-zaman siyasi asılılığında olmuşdur [8, 131-134]. Göründüyü kimi, Naxçıvanın Manna dövlətinin tərkibinə daxil olması haqqında fıkir irəli sürülsə də, onun xronologiyası barədə konkret bir mülahizə söylənmir. R.Məlikov da Naxçıvanın Manna tərkibinə daxil olmasını təsdiq edərək yazır: “Güman ki, bu dövrdə (e.ə. IX-VIII əsrlərdə. - İ.H.) Etiuninin tərkibində olan Naxçıvan ərazisi bəzən Mannaya qatılmışdır” [5, 55]. Buradan da aydın olmur ki, Naxçıvan ərazisi “bəzən”, yəni nə vaxt Mannaya qatılmışdır? Tarixi faktların təhlili belə bir fikir söyləməyə imkan verir ki, Naxçıvanın Manna dövlətinin tərkibinə daxil edilməsi e.ə. VIII əsrin sonları – VII əsrin əvvəllərinə aid oluna bilər, çünki bu dövrdən sonra kimmeri və skiflərin Azərbaycana yürüşləri başlayır və yeni tarixi situasiya yaranır. Mannanın tərkibində olduğu dövrdə əvvəllərdəki kimi Naxçıvanın şəhər-dövlət statusunu saxladığını ehtimal etmək olar. Belə bir şəraitdə kimmerlər və skiflərin bölgədə mühüm siyasi qüvvəyə çevrilməsi və Skif çarlığının meydana gəlməsi ilə vəziyyət dəyişdi. Dövrün tədqiqatçısının yazdığı kimi, faktik məlumatlar sübut edir ki, e.ə. VII əsrin ikinci yarısında Skif çarlığı Ön Asiya Şərqində mühüm faktor oldu [6, 13]. Herodotun məlumatına görə, e.ə. VIII əsrin sonlarında “skiflər tərəfindən sıxışdırılan köçəri kimmerilərin sayagəlməz orduları Ön Asiyaya soxulmuşlar. Kimmerilər hələ Cənubi Qafqaz torpaqlarında urartulularla toqquşaraq iki böyük axına bölünmüşlər. Birinci axın cənub-qərbə, Kappadokiyaya yönəlmiş, ikinci axın isə cənuba, Manna vilayətlərinə və Madanın şimal-qərb hissəsinə üz tutmuşdu [1, 231]. Kimmerilərin adı ilk dəfə Aşşur mənbələrində Manna ilə əlaqədar olaraq e.ə. VIII əsrin son rübündə, skiflər (saklar) isə işkuzai (aşkuzai) adı ilə e.ə. 674-cü ilə aid olan mənbədə çəkilir [5, 56]. Təxminən e.ə. VII əsrin 70-ci illərində Azərbaycan ərazisində Skif çarlığı meydana gəlir. Bəhs edilən dövrdə Naxçıvanın siyasi vəziyyətinin müəyyənləşdirilməsi mühüm vəzifələrdəndir. Azərbaycan ərazisində Skif çarlığına dair əsas tədqiqatların müəllifinin [6, 4-14] qeyd etdiyinə görə, çarlıq Kür çayının orta axarı ilə Urmiya gölü ətrafındakı Manna ərazisi arasındakı vilayətlərdə yerləşirdi [1, 236]. Azərbaycan tarixi atlasında da həmin ərazi Skif şahlığı kimi göstərilmişdir [2, 12]. Naxçıvan da bu əraziyə daxil edilmişdir. Bu məsələdən bəhs edən R.Məlikovun fikrinə görə, “Naxçıvan da bu şahlığın (Skif şahlığının. – İ.H.) tərkibində, yaxud nüfuz dairəsində olmuşdur” [5, 56]. S.Qaşqay isə yazır ki, “Araz çayının hər iki sahilini əhatə edən maddi mədəniyyət, skitlərin (skiflərin. – İ.H.) Manna çarlığının şimal sərhədlərində və Naxçıvan ərazisində hətta çox qısa müddət də olsa, olmalarını əks etdirmir” [3, 59]. Azərbaycan ərazisində Skif çarlığının coğrafıyası ilə birlikdə Naxçıvanda az da olsa tapılmış skif tipli tapıntılar (Meydantəpə (Babək rayonu Nəzərabad kəndi) və Şahtaxtıdan əldə edilmiş iki tunc ox ucluğu) Naxçıvanın Skif çarlığına daxil olması ehtimalını daha əsaslı hesab etməyə imkan verir. Beləliklə, nəzərdən keçirilən məsələlər bəzi elmi nəticələr çıxarmağa imkan verir: 1) Naxçıvanın ərazisi ilk vaxtlar yalnız cənubdan, Urartu və Assuriya vasitəsi ilə hücumlarına məruz qalırdısa, skiflərin hücumu ilə şimaldan təhlükə artdı və Naxçıvanın Skif çarlığı ərazisinə daxil edilməsi ilə Azərbaycanın şimal torpaqları ilə əlaqələri genişləndi. 2) Nəzərdən keçirilən dövrdə Naxçıvanın Azərbaycanın cənub torpaqları ilə əlaqələrindən bəhs olunduğu halda (S.Qaşqayın məqalələri), onun şimal torpaqları ilə əlaqələrinin də araşdırılması zərurətini irəli sürür.
45
ƏDƏBİYYAT 1.
Azərbaycan tarixi. 7 cilddə, I cild. Bakı: Elm, 2007, 520 s. 2.
Azərbaycanın tarixi atlası. Bakı: İSBN, 2007, 55 s. 3.
Qaşqay S. Azərbaycan e.ə. I minilliyin başlanğıcında // Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. Ümumi cild. Bakı: 2007, 884 s. 4.
tarixi gercəklik, müasir durum, inkişaf perspektivləri. 9-10 iyun 2006-cı ildə keçirilmiş beynəlxalq simpoziumun materialları. Bakı: Təhsil, 2006, 504 s. 5.
mənbələr əsasında) // Naxçıvan: ilkin şəhər və Duzdağ. (27-28 iyul 2012-ci ildə keçirilmiş beynəlxalq simpoziumun materialları). Naxçıvan: Əcəmi NPB, 2013, 360 s. 6.
История и филолгия стран Древнего Востока. М.: Наука, 1979, 280 c. 7.
Кашкай С.М. Из истории Маннейского царства. Баку: Элм, 1977, 144 с. 8.
Кашкай С. Связи Нахичеванского края с Иранским Азербайджаном в конце II – начале I тысячелетия до н.э., с.134; Naxçıvan tarixi: 3 cilddə, I cild, s.86-92; Бахшалиев В.Б. Оглангала – столица государства утиев // Ирс (Наследие), 2012, №3 (57), с. 12-15.
ГОСУДАРСТВЕННОСТИ Гаджиев И.M. Ключевые слова: племя, родовые союзы, города-государства, Этиуни, Пулуади, Манна, Оглангала, Скифское царство В статье изучены новые аспекты создания государства в Азербайджане – политические союзы племен, создание города-государства, роль Нахчывана в процессе создания азербайджанской государственности. Полученные результаты показывают, что формирование государства происходит за счет возникновения родовых и племенных союзов или же возникновения городов-государств. Изучена роль Нахчывана в создании государственности в Азербайджане и выявлено, что возникновение в III тысячелетии и в конце II тысячелетия до н.э. родовых и племенных союзов привело к созданию государства. Созданные на основе племенных союзов государства пали, на их месте в конце II – начале I тысячелетия до н.э. возникли города-государства. На территории Нахчывана особо выделяют города Кюлтепе II, Нухдабан, Шахтахты и Нахчыван. ON ROLE OF NAKHCHIVAN IN STATE FORMING PROCESS IN AZERBAIJAN (III millennium b.c. – end of II millennium b.c.) Hajiyev I.M. Key words: tribe, tribal unities, city-states, Etiuni, Puluadi, Manna, Oghlangala, Scythian kingdom The new statutes on state forming in Azerbaijan, the political tribal unities and formation of the sity- state as well as the role of Nakhchivan in state forming process in Azerbaijan are searched in the paper. The gained result is that the appearance of states happens with forming tribe and tribal unities, or town states. The role of Nakhchivan in state forming process in Azerbaijan in searched and determined that formation of tribe and tribal unities in the III millennium B.C. – end of II millennium B.C. helped forming the state. The government bodies formed on the base of tribe unities disintegrated, instead of them sity-states appeared at the end of the II millennium B.C. – beginning of the I millennium B.C. II Kultepe, Shahtakhti, Noahdaban and Nakhchivan cities in Nakhchivan territory are especially emphsized.
Daxilolma tarixi: İlkin variant 19.05.2017
Son variant 27.09.2017
Hacıyev İ.M. Yüklə 1,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|