Uot 81. 373. 47 BƏDİİ ƏSƏRLƏRİn diLİNDƏ DİalektizmləRİn yeri VƏ MÖvqeyi
Yüklə 5,03 Kb. Pdf görüntüsü
|
49 9. Sinergetik sistemlərdə yaranan strukturlar nizamlanmış və yaxud xaotik ola bilər. 10. Sinergetik sistemlər bir çox hallarda riyazi təsvir oluna bilər. G.Hakenin təsvirinə əsaslanaraq biz sinergetikanın çoxaspektli təbiətini və elmi mahiyyətini əks etdirən, lakin elmi ədəbiyyatda öz əksini bütünlüklə tapmayan aşağıdakı ipostasiyalarını, sifətlərini (cəhətlərini) açıqlaya bilərik: Sinergetika – yeni elmi istiqamətdir. Bu, o deməkdir ki, müxtəlif elmlərin (məs. fizika, kimya, biologiya, sistematexnika, termodinamika, fəlsəfə, sosiologiya, iqlimşünaslıq və s.) inteqrasiyasından bu elmin ali məqsədi “xaos-qayda” keçidlərinin mexanizmini araşdırmaq, sistemin təkamülündə qeyri-müəyyənlikdən müəyyənliyə, qeyri-strukturluqdan strukturluğa, qeyri- sistemlilikdən sistemliliyə, nizamdan xaosa və əksinə xaosdan nizama doğru istiqamətlənən real keçidlərin qanunauyğunluqlarını öyrənməkdir. Buna görə də sinergetikanın ümumi problematikasında təkamül proseslərinin və onların ümumi qanunauyğunluqlarının öyrənilməsi mühüm yer tutur. Sinergetika – yeni elmi dünyagörüşüdür. Bu, o deməkdir ki, sinergetika dünyanı nizam və xaosun harmoniyası, qarşılıqlı əlaqəsi şəklində əks etdirməklə insanın maddi və mənəvi proseslər haqqında baxışlarının sərhədlərini genişləndirir. Sinergetika – yeni metodologiyadır. Bu ondan irəli gəlir ki, sinergetika təbiət, cəmiyyət və təfəkkürə yeni yanaşma üsuludur. Sinergetika köhnə metodoloji proqramların varisi olmayıb, tamamilə yeni keyfiyyətli metodologiyadır. Sinergetik metodologiyanın yeniliyi və orijinallığı ondadır ki, o müxtəlif elmlərin inteqrasiyasından deyil, dünyanın sintetik elmi mənzərəsinin yaradılması təşəbbüsündən irəli gəlmişdir 5, s. 66-73 . Sinergetika – özünütəşkiletmə nəzəriyyəsidir. Bu, o deməkdir ki, bir elm olmaq etibarı ilə sinergetikanın predmetini mürəkkəb sistemlərdə baş verən özünütəşkiletmə prosesləri təşkil edir. Belə proseslərdən biri fizikada fransız alimi Benar tərəfindən kəşf edilmiş “Benar effekti” hadisəsidir. Bu effektin qısa təsviri belə səslənir: fərz edək ki, evdar qadın kərə yağını əritmək istəyir və bu məqsədlə o, içərisinə yağ qoyulmuş qabı yanar odun üzərinə yerləşdirir. Yağ maddə olduğu üçün o, görünməz xırda hissəciklərdən – ölçüləri 10 -5 sm olan molekullardan təşkil olunmuşdur. Qızdırılan yağın temperaturu ərimə nöqtəsinə (“bifurkasiya nöqtəsi”) çatdıqda o, aqreqat halını dəyişərək mayeyə çevrilir və daha sonra qaynamağa başlayır. Bu zaman yağın səthində arı şanını xatırladan altıüzlü prizmalar yaranır. Nə baş vermişdir? Mayenin saysız-hesabsız molekullarının (mikrostrukturlar) birdən-birə birgə, kooperativ fəaliyyəti sayəsində onun özünütəşkiletmə prosesi baş vermiş və bunun nəticəsində maye səthində yeni strukturlar yaranmışdır. Qızdırılan yağ birdən-birə özəklərə ayrılmış və onun səthində yeni strukturlar təşəkkül tapmışdır. Beləliklə, temperatur qradiyentinin böhran qiymətindən böyük qiymətlərində qızdırılan özlü mayenin səthində yeni strukturların yaranması açıq sistem kimi götürülən maye molekullarının özlərini təşkil etməsindən xəbər verir. Bu haqda tarazlıqlı faza keçidlərindən olan fərq də (məs. suyun buza və buxara faza keçidləri) göz qarşısındadır, belə ki, yağa istilik verilməsi dayandırıldıqda onun səthində yaranan yeni strukturlar da ani yox olur. Buna görə də bu növ faza keçidləri qeyri-tarazlıqlı çevrilmələr adlanır. Misal gətirdiyimiz təcrübə göstərir ki, qızdırılan mayedə benar özək strukturlarının yaranması üçün xarici mühitdən heç bir göstəriş alınmamış, özəkləri necə qurmağı mayenin özü “həll etmiş”, mineral yağ təbəqəsinin xaricdən qəbul etdiyi enerji isə onun özünü təşkil etməsi üçün yalnız bir vasitə olmuşdur. Qeyd edək ki, belə özünütəşkiletmə proseslərini lazerlərdə, mayelərdə laminar axının turbulent axına keçməsi proseslərində, Belousov-Jabotinski reaksiyalarında da müşahidə etmək mümkün olmuşdur. Sinergetika – yeni elmi paradiqmadır. Fəlsəfədə paradiqma konsepsiyasına başlanğıc vermiş amerikan fiziki və filosofu T.Kunun təbirincə “paradiqma – konkret elmi ictimaiyyətin bütün üzvləri tərəfindən qəbul edilən baxışlar, qaydalar, dəyərlər və fəaliyyət nümunələri sistemidir 6, s.279 . T.Kunun bu tərifinə söykənib sinergetika haqqında deyə bilərik ki, onun paradiqma kimi Hüseynov E.B. 50 dəyərləndirilməsinin səbəbi sinergetik müddəaların hazırda dünyanın bütün qabaqcıl alimləri tərəfindən qəbul edilməsi, bu elmin prinsip və ideyalarının elmi biliyin inkişafının naməlumdan məluma doğru istiqamətləndirilməsi ilə bağlıdır 7, s.55-62 . Sinergetika – müasir elmi biliklər arasında tətbiq olunan yeni dildir. Məlum olduğu kimi, dil fundamental antropoloji konstant, təfəkkürün abstraktlaşdırma fəaliyyətinin mühüm vasitəsidir. Insanlar sosial həyatda təbii dillə yanaşı elmi dildən də istifadə edirlər. Hər bir elm qərarlaşma prosesində özünün məxsusi dilini formalaşdıraraq onu müvafiq anlayış və kateqoriyalar vasitəsilə ifadə edir. Bu baxımdan müasir elmlər içərisində xüsusi çəkisi olan, insanın təbiət, cəmiyyət və təfəkkürlə yeni dialoqu kimi dəyərləndirən sinergetika elmi də istisnalıq təşkil etmir. Digər təbiət və sosial elmləri kimi sinergetikanın da təkrarsız, özünə məxsus dili, yeni terminləri, onun təbiətini, mahiyyətini və strukturunu əks etdirən anlayış və kateqoriyalar sistemi vardır. Idrak prosesində sinergetik anlayışlardan (özünütəşkiletmə, bifurkasiya, attraktor, qəribə attraktor, fraktal və s.) getdikcə geniş istifadə olunması və onun struktur elementlərinin yaradıcılıqla inkişaf etdirilməsi, sözsüz ki, müasir elmlərin tərəqqisi üçün yeni imkanlar açır 8 . Sinergetika – yeni ideologiyadır. Hazırda sinergetika iki istiqamətdə inkişaf etməkdədir: bu istiqamətlərin birincisi sosial, iqtisadi və mənəvi proseslərin tədqiqi ilə, ikincisi isə sinergetikanın təmsilçisi olan alimlərin yaradıcılıq mübarizəsi ilə bağlıdır. Sinergetikanın mühüm ipostasiyalarından birini də onun fəlsəfə ilə qarşılıqlı əlaqəsi təşkil edir. Nəzəri idrakın inkişafının müasir mərhələsində hər birinin təkrarsız özəllikləri olan fəlsəfə və sinergetikanın qarşılıqlı əlaqəsi məsələsi xeyli mürəkkəb səciyyə daşıyır. Sinergetika və fəlsəfə özlərinin metodologiyalarına görə bir-birinə çox yaxındırlar. Onların genetik fərqi isə bundadır ki, fəlsəfənin nüvəsində “əlaqə-hərəkət-inkişaf” geni, sinergetikanın mərkəzində isə “xaos-nizam” geni yerləşir 9, s.252 . Sinergetikanın fəlsəfi xarakteristikasına bunu da əlavə etmək lazımdır ki, sosial və koqniotiv sistemlərin təkamülünün və özünütəşkilinin ümumi qanunauyğunluqlarının axtarışlarına istiqamətlənən sinergetika dünyanın yeni anlamının, insanın təbiətlə yeni dialoqunun əsasını qoymaqla müasir təbiətşünaslığın, o cümlədən fizikanın paradiqmalarından biri kimi çıxış edir. Buna görə də özünün məzmun çalarlarına və ümumilik dərəcəsinə görə sinergetika fəlsəfəyə daha yaxın olub, özünütəşkiledən mürəkkəb, açıq sistemlərin təsvirinə nəzəri və metodoloji yanaşma kimi mövcuddur 10, s.284-292 . Biz sinergetik sistemlərə metodoloji yanaşmaya əsaslanıb təbiəti, cəmiyyəti və təfəkkürü yeni rakursdan öyrənən bu elmin bütöv xarakteristikasını belə müəyyənləşdirə bilərik: sinergetika özünütəşkiledən mürəkkəb, açıq, qeyri-xətti, dissipativ, termodinamik tarazlıq halından uzaqda yerləşən sistemlərin ümumi qanunauyğunluqlarını öyrənən elmdir. Sinergetikanın tədqiqat obyektini təşkil edən və yuxarıda göstərilən əlamətlərlə xarakterizə olunan sistemlər sinergetik sistemlər adlanır. Bir elm olmaq etibarilə sinergetikanın özünə məxsus prinsipləri vardır. Ən sadə variantda sinergetikanın 7 əsas prinsipini təklif etmək olar. Bu prinsiplərdən ikisi varlığa, beşi isə qərarlaşmaya aiddir 11 . Sinergetiaknın varlığı əks etdirən prinsipləri homeostatiklik və iyerarxallıq qərarlaşmanı ifadə edən prinsiplər isə qeyri-xəttilik, açıqlıq, dayanıqsızlıq, dinamik iyerarxiyallıq və müşahidəlilikdir. Məqalənin həcm məhdudluğunu nəzərə alıb sinergetikanın bu prinsiplərini qısaca nəzərdən keçirək. 1. Homeostatiklik prinsipi. Homeostaz – sistemin öz məqsədi naminə funksiyalaşması proqramını müəyyən çərçivədə qoruyub saxlamaq qabiliyyətidir. Kibernetikanın banisi Norbert Viperin təbirincə hər cür sistem öz mahiyyətinə görə teleoloji olub, müəyyən mövcudluq məqsədi daşıyır. Belə sistemlər məqsəddən – etalondan (real və ya təsəvvür olunan) ona öz kursundan kənara çıxmağa imkan verməyən korrektəedici siqnallar qəbul edir. Sistemdə bu korrektəetmə xarici mühitin təsiri ilə onun davranış proqramında yaranan ixtiyari kənaraçıxmaları aradan qaldıran mənfi əks-əlaqə hesabına baş verir. Canlı sistemlər özlərinin həyat sürəkliliyinin əksər hissəsini Sinergetik paradiqma: ipostasiyaları və metodoloji prinsipləri (məntiqi-qnoseoloji təhlil) Yüklə 5,03 Kb. Dostları ilə paylaş:
|