Uot 81. 373. 47 BƏDİİ ƏSƏRLƏRİn diLİNDƏ DİalektizmləRİn yeri VƏ MÖvqeyi

 
53 
 
seçimi  etməsinə,  onun  taleyinə  təsir  etmək  mümkündür.  Keçən  əsrin  60-cı  illərində  qeyri-
dayanıqlığın ən azı üç sərbəstlik dərəcəsinə malik sadə dinamik sistemlərin kəşfi bizdə yaşadığımız 
dünyanın  mürəkkəb təbiətinin  başa düşülməsində inqilabı çevriliş  yaradaraq dinamik  xaos, qəribə 
attraktor və fraktallar dünyasına yol açmağa imkan yaratdı.  
6.
 
Dinamik  Iyerarxiyalıq  və  yaxud  emercentlik  prinsipi.  Sinergetikanın  bu  prinsipi 
tabeçilik prinsipinin qərarlaşma prosesləri üçün ümumiləşdirilməsindən irəli gəlmişdir. Bu prinsip 
bifurkasiya nöqtəsinin qərarlaşmasını, sistemin bu nöqtəni keçməsini, iyerarxik səviyyələrin məhv 
olmasını  ifadə  edən  əsas  prinsiplərdən  biridir.  Emercentlik  prinsipi  sistemdə  yeni  keyfiyyətlərin 
yaranmasını  eyni  bir  səviyyədə,  üfüqi  xətt  boyunca  təsvir  edir.  Məhz  bu  səviyyədə  idarəedici 
parametrlərdə  baş  verən  kəmiyyət  dəyişmələri  sistemi  bifurkasiya  nöqtəsinə  -  onun  strukturunun 
yenidən təşkil olunduğu qeyri-dayanıqlı vəziyyətə çatdırır. Bifurkasiya nöqtəsində köhnənin aradan 
qalxmasını  və  yeninin  yaranmasını  yalnız  mikro-,  makro-  və  meqaaləm  səviyyələrinin  vəhdəti 
əsasında izah etmək mümkündür. Bifurkasiya nöqtəsində makroaləmin kollektiv dəyişənlər, qayda 
parametrləri öz sərbəstlik dərəcələrini mikroaləmin xaosuna qaytararaq onun xaotikliyini artırırlar. 
Daha  sonra  mikro  və  meqa  səviyyələrin  qarşılıqlı  təsiri  prosesində  makroaləm  səviyyəsində  yeni 
parametrlər yaranır. Bu qərarlaşmanın əsas ideyasını simvolik olaraq belə ifadə etmək olar:  
meqa+mikro=makronew 
Bifurkasiya  nöqtəsində  köhnə  makrosəviyyə  aradan  qalxır  və  bu  nöqtədə  mikro  və  meqa 
səviyyələrin bir başa əlaqəsi ilə yeni keyfiyyətli makrosəviyyə yaranır.  
Burada ilk baxışda paradoksal görünən bir nəticə meydana çıxır: axar mayedə turbulentliyin, 
burulğanların  yaranması, heç də onda xaosun, nizamsızlığın artması ilə deyil, makro hərəkətlərin, 
nizamın  yaranması  ilə  izah  edilməlidir.  Deməli,  bifurkasiya  nöqtəsi  keçmiş  və  gələcək  arasılnda 
mikro-, makro- və meqasəviyyədə baş verən bir anlıq sərhəddir.  
7.
 
Müşahidəlilik  prinsipi.  Bu  prinsip  sistem  haqqında  təsəvvürlərin  məhdudluğunu  və 
nisbiliyini  ifadə  edir.  Bu  prinsipə  görə  xaosun  iki  növünü:  varlığın  xaosu  ilə  qərarlaşma  xaosunu 
fərqləndirmək  lazımdır.  Varlığın  xaosuna  misal  olaraq  biosferdə  həyat  formalarının  dayanıqlığını 
təmin edən müxtəlifliyi, ürək ritmlərinin yüngül xaotikliyini və s. misal göstərmək olar.  
Sinergetik  paradiqma  üzrə  apardığımız  araşdırmaları  sona  çatdırarkən  bir  daha  qeyd  etmək 
istəyirik  ki,  “Benar  özəkləri”  və  lazer  şüaları  timsalında  baş  verən  kooperativ  hadisələrin  nəzəriyyəsi 
kimi  meydana  çıxan  sinergetika  tədricən  daha  ümumi  status  qazanaraq  açıq,  qeyr-xətti,  dissipativ, 
dayanıqsız, iyerarxal sistemlərin təsvirini verən daha geniş statuslu nəzəriyyəyə çevrilmişdir. 
 
ƏDƏBİYYAT 
1.
 
Степин В.С Теоретическое  знание. М.: Прогресс-Традиция, 2000,  744 с. 
2.
 
Пригожин И., Стенгерс И. Порядок из хаоса: Новый диалог человека c природой. 
М.: Прогресс, 1986, 431 с. 
3.
 
Хакен Г. Синергетика. М.: Мир,1980, 404 с. 
4.
 
Сурков  В.В.  О  термине  «Синергетика»  //Синергетика.  Труды  семинара.  Т.З.  М.: 
Наука, 2000, с.82-85. 
5.
 
Мамчур  Э.А.  Процессы  самоорганизации  в  развитии  научного  знания  // 
Философские науки. 1989, №7, с.66-73. 
6.
 
Кун Т. Структура научных  революций. М.: Прогресс, 1975, 288 с. 
7.
 
Qurbanov F. Sinergetika xaosun astanasında. Bakı: Bakı Universiteti, 2004, 316 s. 
8.
 
Капица С.П., Курдюмов С.П., Малинецкий Г.Г. Синергетика и прогнозы будущего. 
М.: УРСС, 2003, 288 с. 
9.
 
Федорович  В.А.,  Федорович  И.В.  Диалектическая  философия  и  синергетика  / 
Материалы  III  Российского  философского  конгресса.  Том  1.  Ростов  на  Дону: 
СКИЦВШ, 2002, 432 с. 
10.
 
Дружинин  Д.,  Ванярхо  В.  Синергетика  и  методология  системных исследований.  / 
Hüseynov E.B. 
 

---

 
54 
 
Системные исследования. М.: Ежегодник, 1988, с.284-292. 
11.
 
  Буданов  В.Г.,  Мелехова О.П. Концепция современного естествознания.  М.: РАИ, 
1998, 458 с. 
12.
 
Баранцев Р.Г. Синергетика в современном естествознании. М.: УРСС, 2013, 144 с. 
13.
 
Трубецков Д.И. Введение в синергетику. Хаос и структура. М.: УРСС, 2004, 240 с. 
14.
 
Князева Е.Н., Курдюмов С.П. Основания синергетики. СПб: Алатейя, 2002, 414 с. 
 
РЕЗЮМЕ 
СИНЕРГЕТИЧЕСКАЯ ПАРАДИГМА: ИПОСТАЦИИ И МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ 
ПРИНЦИПЫ (логико-гносеологический анализ). 
Гусейнов Э.Б. 
 
Ключевые  слова:  синергетика,  самоорганизация,  порядок,  хаос,  нелинейность, 
открытость,  дисципативность,  гомеостатичность,  иерархич-
ность.    
  В  данной  статье  анализируются  ипостации  и  методологические  принципы 
синергетики  и  на  основе  некоторых  критериев  дается  их  классификация.  Реализуемый  в 
работе  анализ  дает  возможность  познавать  некоторые  новые  аспекты  синергетической 
парадигмы. 
 
SUMMARY 
SYNERGETIC PARADIGM: FEATURE AND METHODOLOGICAL PRINCIPLES  
(logical-epistemological analysis). 
Huseynov E.B.  
 
Key  words:  synergetics,  self-organization,  order,  chaos,  nonlinearity,  openness,  dissipative, 
homeostasis, hierarchy.  
This  article  analyzes  the  feature  and  methodological  principles  of  synergy  based  on  some 
criteria given their classification. The work realized analysis enables cognize some new aspects of 
synergetic paradigm. 
 
 
 
 
Daxil olma tarixi: 
İlkin variant 
20.04.2016 
 
Son variant 
01.06.2016 
 
 
Sinergetik paradiqma: ipostasiyaları və metodoloji  prinsipləri (məntiqi-qnoseoloji  təhlil) 
 
 

---