V. Q. QƏDĠrov

 
85 
rılmıĢ  qravi-maqnit  kəĢfiyyatının  nəticələri  göstərir  ki,  xüsusi  ya-
naĢma  ilə  məlum  neft-qaz  yataqları  üzərində  xarakterik  lokal  qra-
vitasiya və maqnit anomaliyalarını ayırmaq mümkündür [4, 15, 18, 
42,  67,  68,  69,  76,  77,  78].  Bunun  üçün  ilk  növbədə  4.2.1-də 
göstərildiyi qaydada regional fon qurulur. Sonra ağırlıq qüvvəsi sa-
həsindən ayrılmıĢ lokal maksimumlar, onların kənar hissələrindəki 
qradiyent  üzrə  (ağırlıq  qüvvəsinin  horizontal  qradiyentlərinin  də-
yiĢmələri üzrə) bərpa edilir. Bu zaman, müĢahidə və bərpa edilmiĢ 
sahə  arasındakı fərq  neft-qazlılıqla  əlaqələndirilən xarakterik  lokal 
qravi-maqnit anomaliyanı (yataq tipli anomaliya) əks etdirir. Ağır-
lıq qüvvəsi sahəsi əyrisinin müəyyən istiqamətlər üzrə bərpa olun-
ması hələ 1967-ci ildə  L.D.Nemtsov  tərəfindən  təklif edilmiĢdir 
[49]. Bu zaman, Laqranj polinomundan istifadə etməklə strukturun 
qanadlarında  seçilmiĢ  nöqtələr  üzrə  strukturun  mərkəzi  hissəsində 
Δg  əyrisi  bərpa  olunur.  Əgər  müĢahidə  və  bərpa  olunmuĢ  sahələr 
arasında  fərq  yaranarsa,  bu,  yataqla  əlaqələndirilir.  Lakin,  yanaĢ-
manın  riyazi  əsasları  zəif  iĢlənilmiĢ,  interpolyasiya  düyün  nöq-
tələrinin sayı və seçilmə xüsusiyyəti dəqiqləĢdirilməmiĢdir [10].  
Tümen,  Özbəkistan,  Dnepr-Donetsk  çökəkliyi,  Belorusiya, 
Krım, Volqa boyu sahələrində aparılmıĢ qravimetrik kəĢfiyyat iĢlə-
rinin  nəticələri  göstərmiĢdir  ki,  geoloji  kəsiliĢdəki  strukturların 
konturları müsbət qravitasiya anomaliyalarının konturları ilə, neft-
qaz yatağının konturları isə lokal minimumların konturları ilə üst-
üstə düĢür. Müxtəlif ərazilərdə müĢahidə edilən bu əlamətlər onun 
təsadüfdən  yaranmadığını  göstərir  [46].  Beləliklə,  ağırlıq  qüvvəsi 
sahəsinin  mikrostrukturlarının  analizi  əsasında  neft-qaz  yataq-
larının qravitasiya sahəsində əks olunmasının aĢağıda göstərilən bir 
çox qanunauyğunluqları aĢkar edilmiĢdir: 
-  bütün  növ  karbohidrogen  (KH)  yataqları  ağırlıq  qüvvəsi  sa-
həsində  xarakterik  lokal  minimumlarla  səciyyələnir.  Lokal  mini-
mumlar  qanadlarda  kəskin  qradiyentə  malik  olur  və  profildən 
profilə izlənilir; 
-  lokal  minimumların  amplitudu  0,1-0,3  mQal  və  daha  çox 
olur; 

---

 
86 
-  praktiki  olaraq  KH  yatağının  qravitasiya  sahəsində  əks 
olunması  geoloji  quruluĢun  mürəkkəbliyindən,  tələnin  tipindən, 
yatağın dərinliyindən asılı deyil; 
-  horizontal  qradiyentlərin  kəskin  dəyiĢmə  zonalarından  isti-
fadə  etməklə  ayrılmıĢ  lokal  minimum  konturları  əksər    hallarda  
neft-qaz yatağının konturlarına uyğun gəlir və s. [23]. 
Neft-qaz yataqlarının kənarlarında (su-neft, su-qaz kontakt zo-
naları) müĢahidə edilən anomal dəyiĢmələrin (məsələn, qravitasiya 
sahəsində qradiyentin dəyiĢməsi) təbiətinə gəldikdə, onlar yataqdan 
kənar, bəzən yer səthinə qədər gəlib çatan  tektonik gərginlik və de-
formasiya amilləri ilə əlaqələndirilir. Yataq ətrafındakı belə subver-
tikal qeyri-bircins zonalar qravitasiya sahəsinin kəskin dəyiĢmələri,   
qradiyentin  dispersiyasının    anomal  qiymətləri  ilə  səciyyələnir  [8, 
9].Azərbaycanın  müxtəlif  neftli-qazlı  rayonlarında  aparılmıĢ  qra-
vimetrik tədqiqatlar da məlum qalxımlar və neft-qaz yataqları üzə-
rində ağırlıq qüvvəsi anomaliyalarının müĢahidə edildiyini və ano-
maliyaların konturlarının goloji obyektlərin konturlarına uyğun gəl-
diyini göstərir [4, 15, 18, 42, 78]. 
Göstərilən  bu  faktlara  baxmayaraq,  neft-qazlılıqla  əlaqələndi-
rilən  lokal  qravitasiya  minimumlarının  ayrılması  məsələsi  mürək-
kəb olub çox zaman birmənalı həll olunmur. Bu, müĢahidə edilmiĢ 
Buge  anomaliyasının  mürəkkəb  xarakterə  malik  olması,  eyni  for-
malı anomaliyaların müxtəlif geoloji amillərdən yarana bilməsi, tət-
biq  olunan  alqoritm  və  metodların  bu  tipli  məsələlərə  dayanaqsız 
olması,  neft-qaz  yığımlarını  əks  etdirən  anomaliyaların  diaqnostik 
əlamətlərinin  müəyyənləĢdirilməməsi,  çöl  metodikasındakı  çatıĢ-
mazlıqlar və digər səbəblərlə əlaqədardır. 
MüĢahidə edilmiĢ ağırlıq qüvvəsi əyrisindən (sahəsindən) neft-
qazlılıqla  əlaqələndirilən  xarakterik  lokal  minimumu  (yataq  tipli 
anomaliya-YTA  )  etibarlı  ayırmaq  üçün  çöl  iĢlərindən  baĢlayaraq, 
emal  və  interpretasiya  iĢləri  müəyyən  ardıcıllıqla  və  dəqiqliklə 
həyata keçirilməlidir (Ģəkil 4.13). Çöl iĢlərinin aparılma metodika-
sı, məlumatların  emalı, Buge anomaliyasının hesablanması, dəqiq-
liyə  olan  tələbatlar,  regional  fonun  qurulması,  3-cü  fəsildə  Ģərh 

---

 
87 
edilmiĢdir.  Struktur  quruluĢla  əlaqələndirilən  lokal  maksimumlar 
4.2.1-də  göstərilən  qaydada  müĢahidə  edilmiĢ  Δ
g
B
 
və  Z  potensial 
sahələrindən regional  fon  vasitəsilə  ayrılandan  sonra onun  
 
 
 
 
ġəkil 4.13. Qravimetrik tədqiqatların aparılmasının blok diaqramı 

---

 
88 
qanadlarında  seçilmiĢ  nöqtələrdən  istifadə  etməklə  maksimumlar 
bərpa  edilir. Bərpa edilmiĢ əyri ilə lokal maksimum əyrisi arasında 
yaranan  fərq  isə  neft-qazlılıqla    əlaqələndirilən    lokal    anomaliya  
olacaqdır.  
Muradxanlı  yatağı  üzərində  aparılmıĢ  tədqiqatlar  göstərir  ki, 
yuxarıda  göstərilən  üsulla  lokal  qalxımları,  qırılmaları,  effuziv  sü-
xurların   paylanmasını və neft-qaz  yataqlarını aĢkar etmək   müm-
kündür  (Ģəkil  4.14).  Göründüyü  kimi,  qravitasiya  və  maqnit  sahə-
lərindən  regional  fon  vasitəsilə  ayrılmıĢ  lokal  maksimumlar  194, 
77,  45,  213,  58,  61  saylı  quyularla  müəyyənləĢdirilmiĢ  struktur 
qalxıma,  13  saylı  quyu  rayonunda  qravitasiya  və  geomaqnit  sahə-
lərdə müĢahidə edilən kəskin qradiyentli zona isə quyu və seysmik 
kəĢfiyyatla  təsdiq  edilən  qırılmaya  uyğun  gəlir.  Qeyd  edək  ki,  bu 
qalxımın  nüvəsini  effuziv  süxurlar  təĢkil  edir.  Lokal  qravi-maqnit 
maksimumlarının  fonunda  qradiyentlərin  dəyiĢmə  zonalarına  görə 
ayrılmıĢ  xarakterik  lokal  qravitasiya  və  maqnit  anomaliyaları 
(YTA-lar)  quyularla  müəyyənləĢdirilmiĢ  yatağın  konturlarına 
uyğun gəlir (Ģəkil 4.14). 
Analoji olaraq, son illərdə Orta  və AĢağı Kür çökəkliklərinin  
ġm.Naftalan-Gödəkboz,  Qazanbulaq,  Cəfərli,  Pənahlı,  Oruclu, 
Bəndovan  və  d.  sahələrində  aparılmıĢ  qravimetrik  kəĢfiyyat  iĢləri 
ilə düzxətli və paralel profillərdə neft-qazlılıqla əlaqələndirilən xa-
rakterik qravitasiya minimumları ayrılmıĢdır (Ģəkil 4.15). 
ġm.Naftalan  sahəsində  ağırlıq  qüvvəsi  müsbət,  Bəndovan  sa-
həsində isə mənfi qiymətlə səciyyələnir. Birinci halda regional fon 
maksimumla,  ikinci  halda  isə  minimumla  ifadə  olunmuĢdur.  Bun-
lara baxmayaraq, hər iki sahədə lokal maksimumların fonunda neft-
qazlılıqla  əlaqələndirilən  xarakterik  qravitasiya  minimumlarını 
ayırmaq mümkün olmuĢdur.
  
 
 

---