V. V. Dokuchayev o„zining 1883-yilda nashrdan chiqqan "Русский чернозем"
-mavzu. Landshaftshunoslikning yuzaga kelishi va rivojlanishi
Yüklə 1,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 1-mavzu. Landshaftshunoslikning yuzaga kelishi va rivojlanishi
qonuniyatlarini tabiatshunoslik fanlari ichida o„ziga xos, yangi bir fan o„rganishi kerak, degan xulosaga keladi. Bu fanning o„rganish predmeti, V.V.Dokuchayevning (1899) yozishicha: "Kuchlar, jismlar va hodisalar orasidagi, jonli va jonsiz tabiat orasidagi, bir tomondan o„simlik, hayvonot va minerallar olami, ikkinchi tomondan inson, uning turmushi va hatto, ruhiy olami orasidagi abadiy va hamisha qonuniy aloqalardir". Ana shu qonuniy aloqadorliklar va o„zaro ta‟sirlarni o„rganishni u "Tabiatni bilishning mohiyati, haqiqiy naturfilosofiyaning yadrosi − tabiatshunoslikning eng a‟lo va oliy jozibasidir" deb hisoblagan edi. U landshaft, landshaftshunoslik yoki geografiya so„zlarini ishlatmagan bo„lsa ham, o„z fikrlari bilan tabiiy geografik komplekslar haqidagi "Yangi geografiya" ning dunyoga kelishiga sababchi bo„ldi. Shu ma‟noda mulohaza yuritgan L.S.Berg, V.V.Dokuchaevni landshaft haqidagi ta‟limotning yaratuvchisi va hozirgi zamon geografiyasining asoschisi deb atagan bo„lsa, landshaftshunos N.A.Solnsev (1948) V.V.Dokuchaev landshaftshunoslikning tub asoslarini, ya‟ni poydevorini yaratdi, deb ta‟kidlaydi. Uning dasht landshaftlarini o„zgartirish bo„yicha tuzgan dasturini inobatga olgan A.G.Isachenko (1991) esa V.V.Dokuchaev amaliy geografiya, aniqrog„i, amaliy landshaftshunoslikning ham asoschisidir, degan xulosaga keladi. V.V.Dokuchayev o„zidan keyin qator hamfikr shogirdlar qoldirgan olimlardan biridir. Uning g„oyalarini keyinchalik A.N.Krasnov (1862-1914), G.F.Morozov (1867-1928), G.I.Tanfilev (1857-1928), G.N.Visotskiy (1865-1946), V. I. Vernadskiy (1863- 1945), K. D. Glinka (1867-1927) kabi shogirdlari fanning turli yo„nalishlarida targ„ib qilib, rivojlantirib bordilar. L. I. Prasolov, S. S. Neustruyev, N.A.Dimo, L.S.Berg, I. M. Krasheninnikov, B.B.Polinov va boshqalar, garchi V.V.Dokuchaevning bevosita shogirdlari bo„lib hisoblanmasalarda, uning g„oyalari ta‟sirida bo„lib, o„z sohalarida yetuk olimlar sifatida tanildilar. V.V.Dokuchaev vafotidan keyingi dastlabki o„n yil ichida bir qator ilmiy maqolalar paydo bo„lib, ularda tabiiy geografik kompleks yoki landshaft haqidagi ilmiy tasavvurlar shakllana boshladi. Masalan, V.G.Visotskiy (1904), A.A.Borzov (1912), G.F.Morozov (1913), I.M.Krasheninnikov (1913), L.S.Berg (1913), R.I.Abolin (1914) kabilarning ishlari shular jumlasidandir (1-rasm). O„z mohiyati bo„yicha landshaft tushunchasiga yaqin bo„lgan tabiiy geografik kompleks tushunchasini ifodalashga urinib ko„rganlardan biri V.G.Visotskiy (1904) edi. Bunday komplekslarni u tabiiy okrug yoki joy deb atar ekan, tabiiy okruglar birgalikda tabiiy oblastlarni, ular esa o„z navbatida o„lkalarni tashkil qilishini ko„rsatib o„tadi. Bu bilan u, bir vaqtlar G.I.Tanfilev (1897) tavsiya etgan tabiiy geografik rayonlashtirishning taksonomik birliklar tizimiga o„xshash tizimni ishlab chiqdi. Xo„jalik maqsadlarida tabiiy geografik komplekslar (landshaftlar) xaritalarini yaratish fikri ham V.G.Visostkiyga tegishlidir. Geografiya fanining vazifalari haqida fikr yuritgan A.A.Borzovning (1912) yozishiga qaraganda, geografiya yer yuzasi haqidagi fandir va u hodisalarni alohida o„rganmasdan, balki ularni birgalikda, yerning turli joylarida qanday ko„rinishda uchrasa, o„shanday ko„rinishda o„rganishi kerak. Boshqacharoq qilib aytganda, geografiya tog„ jinslarini, iqlim, tuproq, o„simlik va hayvonotni alohida-alohida o„rganmaydi, hatto ularni har birining geografik tarqalishini o„rganish ham geografiyaning emas, balki boshqa fanlarning vazifasidir. Bir landshaftning ikkinchisiga ta‟siri qanday bo„lishini aniqlaydi va umuman yer yuzasi qanday landshaftlardan tuzilganligini tushunishga, ularning har birining mavjudligini, tarqalishini va o„zaro ta‟sir qonuniyatlarini tushuntirib berishga harakat qiladi. Yüklə 1,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|