V. V. Dokuchayev o„zining 1883-yilda nashrdan chiqqan "Русский чернозем"
Landshaftshunoslik fanida landshaftlar geokimyosi va geofizikaviy
Yüklə 1,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 5. Landshaftshunoslik fanida landshaftlar geokimyosi va geofizikaviy
yo‘nalishlar. Landshaftlardagi modda va energiya almashinish jarayoniga bo„lgan qiziqish boshqa bir qator yangi yo„nalishlarni hosil bo„lishiga olib keldi. Shular qatorida landshaftshunoslik va geokimyo fanlari orasida landshaftlar geokimyosi yo„nalishi shakllandi. Bu yo„nalishning eng asosiy xususiyati landshaftshunoslikning obyektini geokimyo fani tadqiqot usullar bilan o„rganishdir. Landshaftlar geokimyosidagi yetakchi ilmiy g„oyalarning shakllanishi "geokimyoviy landshaft" tushunchasining muallifi va landshaftlar geokimyosi ilmiy maktabining asoschisi B.B.Polinovning bir qator maqolalari bilan bog„liq bo„ldi. Uning tushunchasida, geokimyoviy landshaft kimyoviy moddalarning migratsiya xususiyatlari bo„yicha ajratilgan yerning bir qismidir. Ushbu olim V.V.Dokuchaevning tabiat zonalari haqidagi ta‟limoti hamda Vernadskiyning tirik organizmlarning geologik ahamiyati haqidagi ta‟limoti asosida landshaftlar geokimyosining metodologiyasini yaratdi. Landshaftlar geokimyosi yo„nalishining keyingi taraqqiyoti asosan A.I.Perelman va M.A.Glazovskayalarning ilmiy izlanishlari bilan bog„liq bo„ldi. Ularning muallifligida tayyorlangan bir qator monografiyalar va o„quv qo„llanmalar ko„pchilikka yaxshi tanish. Ana shu qo„llanmalar asosida ko„pgina universitetlarda landshaftlar geokimyosi bo„yicha maxsus kurslar o„rgatila boshlandi. Chunki xalq xo„jaligining ko„pgina tarmoqlarida, jumladan, foydali qazilmalarni izlab topishda, yangi yerlarni o„zlashtirish va qishloq xo„jaligining turli tarmoqlarini rivojlantirishda, tabiat muhofazasi bilan bog„liq bo„lgan masalalarni hal etishda landshaftlarning geokimyoviy xususiyatlarini o„rganishning ahamiyati katta ekanligi ayon bo„lib qolgan edi. Bu yo„nalish landshaftshunoslikning amaliyot bilan yaqinlashishida juda qo„l keldi. Masalan, geologiya-qidiruv ishlarida landshaftlarga insonning xo„jalikdagi faoliyati ta‟sirini chuqurroq tahlil qilish imkoniyatini yaratdi. Landshaftlar geokimyosining eng asosiy vazifalaridan biri landshaftlar orasida, ularning komponentlari orasida va morfologik qismlari orasida ro„y beradigan kimyoviy jarayonlarni, kimyoviy unsurlarning ko„chib yurishi, tarqalishi yoki jamlanishini o„rganishdan iborat. Kimyoviy unsurlarning almashinish jarayoni landshaftlarning hosil bo„lishi, tuzilishi, maxsus faoliyati va taraqqiyoti kabi muhim xususiyatlarini ko„p jihatdan belgilab beradi. Landshaftlar geofizikasi ham landshaftlar geokimyosi kabi landshaftshunoslikdagi katta bir ilmiy yo„nalishdir. Landshaftlar geofizikasi landshaftlarga xos bo„lgan eng umumiy fizikaviy jarayonlar va hodisalarni o„rganadi. Bu jarayon va hodisalarning o„zaro aloqadorlik va bog„liqlik qonuniyatlarini aniqlash ham ushbu yo„nalishning asosiy vazifalaridan biridir. Landshaftlarni o„rganishda geofizika tadqiqot usullaridan foydalanish landshaftlarning hozirgi holatda dinamikasiga va rivojlanishiga xos bo„lgan xususiyatlarini aniqlashda yaxshi natijalar beradi. Bu esa o„z navbatida, tabiatni kuzatib turish (geografik monitoring), muhofaza qilish va tabiat boyliklaridan oqilona foydalanish masalalarini hal qilishda katta ahamiyat kasb etadi. Landshaftlar uchun umumiy bo„lgan va fizika fani o„rganadigan fizikaviy xossalarga massa, ichki energiya, optikaviy va radiofizikaviy xossalarni, ularning makon va zamonga taalluqli xususiyatlarini misol keltirish mumkin. Shu xossalarni o„rganish orqali landshaftlarning o„zinigina emas, balki ularning komponentlarini ham ta‟riflab bersa bo„ladi. Masalan, havo, suv yoki o„simlikning optikaviy va radiofizikaviy xususiyatlarini o„rganish kabi. Ammo landshaftlarga xos bo„lgan fizikaviy xususiyatlar va jarayonlar shu landshaftlarni va ularning komponentlarini yanada kichikroq yoki tuzilishi jihatidan yanada oddiyroq bo„lgan qismlarga bo„lib o„rganishni taqozo qiladi. Landshaftlarning bunday o„zining fizikaviy xususiyatlari jihatidan bir xil va bir butun bo„lgan, oddiy qismlarini N.L.Beruchashvili (1986, 1990) geomassa deb atashni tavsiya qiladi. Geomassalar sifat jihatidan turli jismlar bo„lib, bir-biridan massasi bilan, zamonda va makonda o„zgarib turish tezligi bilan farqlanadi. Landshaftlarning geomassalari ularning komponentlaridan moddasining bir xilligi bilan ajralib turadi va landshaftlarda ro„y beradigan jarayonlarda turlicha rol o„ynaydi. Bularga aeromassa, fitomassa, zoomassa, mortmassa, litomassa, pedomassa, gidromassa kabilar kirib ularning barchasini qamrab ola oladigan atama sifatida geomassa ishlatiladi. Geomassa biror komponentning hammasini to„la qamrab ola olmaydi. Masalan, pedomassa atamasi tuproq tarkibidagi mayda tuproq zarrachalari va chirindigagina yoki tuproqdagi organik va mineral aralashmagagina taalluqlidir, xolos. Tuproq tarkibidagi namlik, havo, mayda tosh bo„laklari, ildizlar va tirik mavjudotlar pedomassaga kirmaydi. Landshaftlardagi tuproq esa pedomassa bilan birga gidromassa (tuproqdagi namlik)ni, litomassa (tuproqdagi mayda toshlar)ni, fitomassa (o„simlik ildizlari)ni va zoomassa (tirik mavjudotlar)ni qamrab olishi mumkin. Aeromassa tushunchasi ham landshaft doirasidagi faqat quruq havogagina, ya‟ni gazlar aralashmasigagina taalluqlidir. Havo tarkibidagi suv bug„lari chang zarralari kabi aralashmalar aeromassaga kirmaydi. Landshaftlar geofizikasida geomassadan kattaroq birlik hisoblangan geoqatlam tushunchasi ham mavjuddir. Geoqatlamlarga shu tushuncha muallifi N.L.Beruchashvili (1990) eng oddiy tabiiy geografik komplekslarning ko„ndalang kesmasida ajratiladigan va o„ziga xos geomassalarning yig„indisi va nisbati bilan tavsiflanuvchi qatlamlarni kiritadi. Har bir geoqatlam boshqasidan tarkibi, teksturasi va strukturasi bilan farqlanadi. Geoqatlamlarning teksturasi eng zarur geofizikaviy xususiyatlardan biri bo„lib, unga ko„pincha quyosh radiatsiyasining kirib kelishi, yog„in-sochinlarning tutilib qolishi kabi jarayonlar bog„liq bo„ladi. Odatda, biz ishlatadigan tushunchalardan biri tuproq strukturasi landshaftlar geofizikasi nuqtayi nazaridan qaraganda tuproqning ayrim qatlamlari uchun tekstura hisoblanadi. Geomassalar ham, geoqatlamlar ham landshaftlarning hosil bo„lishi, shakllanishi, tuzilishi va ulardagi modda va energiya almashinishini geofizikaviy tadqiq qilish uchun muhim bo„lgan qismlardandir. Landshaftlar geofizikasining muhim vazifalaridan biri tabiiy geografik komplekslarning makon va zamonda tutgan o„rni va holatini chuqur tahlil qilishdan iboratdir. Chunki makon ham, zamon ham fizikaning asosiy tushunchalari qatoriga kiradi. Yüklə 1,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|