Vahid miLLİ İmtahanlara necə hazirlaşmali

7. M
ətn əsasında ehtimal etmək olar ki,: 
 
a) B x
ətli yazı Minosun Kretasında yaradılmışdır, ancaq sisteminin mürəkkəbliyinə görə o 
kontinental Yunanıstanda yayıla bilməmişdir 
b)  Yunanlar  Minosun  yazı  ənənələrinə  rasional münasibət bəsləmişlər:  A xətlinin bütün 
işarələrindən  istifadə etmiş və əlifba yazısından bir neçə qrafema əlavə etmişlər 
c)  Yunanlardan 
əvvəlki tayfalar tərəfindən  yaradılmış  B  xətli  yazı  əlifba  yazısının 
inkişafının təməlini qoymuşdur 
ç)  
Minos  yazısının  (Kreta  yaxud  A  xətlinin)  şifrinin  açılması  bəlkə  də  Ege dənizi 
hövz
əsində  yunanlardan  əvvəl  yaşamış  qeyri-hindavropa mənşəli  xalqın  etnik  mənsubiyyəti 
m
əsələsini həll edə biləcəkdir. 
 
Sonuncu, bir növ yekun sualına cavab verilməsi bütün mətnin ətraflı düşünülməsini, yazılar 
bar
ədə verilən arayışların qarşılıqlı əlaqələndirlməsini tələb edir. Cavabın hər variantını müzakirə 
ed
ək: 
(a) Cavabda göst
ərilən fakt mətndəki B xətli yazı haqqında verilən arayışlara uyğun gəlmir. 
Minos  Kretası,  yunanlardan  əvvəlki sivilizasiya dövründəki Kreta deməkdir, B xətli isə  yunan 
yazısıdır. Bundan əlavə, mətndə onun kontinental Yunanıstanda da yayıldığı qeyd olunmuşdur (V 
abzas). 
(b) V abzasda B x
ətli  yazının  A  xətli  əsasında  necə  formalaşmasından  söhbət gedir. 
Yunanlar  “A x
ətlinin bəzi işarələrindən istifadə  etməmişlər”. Əlifba  yazısından isə  yeni işarələri 
əxz edə  bilməzdilər, çünki B xətli ancaq sillaboqramlardan və  ideoqramlardan istifadə  edir (o 
dövrd
ə əlifba yazısının mövcudluğu barədə mətndə heç nə deyilməmişdir). Cavabın bu variantında 
is
ə həmin hadisə qeyri-düzgün əks etdirilmişdir. 
(
c) Cavab düzgün deyildir, çünki artıq dəfələrlə deyildiyi kimi, B xətli yazı yunan yazısıdır, 
yunanlardan 
əvvəlki tayfalar  tərəfindən deyil, yunanlar tərəfindən  yaradılmışdır  (yunanlardan 
əvvəlki A xətli yazıdır). 
(
ç)  Düzgün  cavabdır.  Mətnin  əvvəlində  Ege dənizi hövzəsində  yunanlardan  əvvəl 
m
əckunlaşmış tayfaların mövcudluğu barədə məsələ qaldırılmışdır. A xətli yazı məhz yunanlardan 
əvvəlki sivilizasiyada  yaradılmışdır (onu Minos yazısı da adlandırırlar). Mətndə həmçinin deyilir 
ki,  bu  yazının  şifri  hələ  açılmamışdır.  Onun  şifrinin  açılması  –  A xətli ilə  yazılmış  yazıların 
oxunması, onu yaratmış xalqın mənşəyi barədə alimlərə mühüm məlumat verərdi. Beləliklə, mətn 
h
əqiqətən (ç) cavabında irəli sürülən ehtimalı bildirməyə əsas verir. 
 
 
 
Oxunmuş mətnin düşünülməsi üçün ümumi tövsiyələr: 
•
 
M
ətni diqqətlə oxuyun. Onun əsas ideyasını dərk etməyə çalışın; 
•
 
Yalnız mətnin məzmunu sizə tam aydın olduqdan sonra suallara cavab verməyə başlayın; 
•
 
Suala cavab verm
əzdən əvvəl mətnin bu sualın bilavasitə aid olduğu hissəsini diqqətlə 
oxuyun (b
əzən mətndə  müvafiq  parçanın  axtarılmasını  asanlaşdırmaq  üçün  sualda 
abzasın nömrəsi göstərilmişdir); 
•
 
Eh
timal olunan bütün dörd cavabı diqqətlə müzakirə edin. Qalan variantları da müzakirə 
etm
əmiş düzgün saydığınız ilk variantı dairəyə almayın; 
•
 
Cavabın bu və ya digər variantı məntiqi baxımdan düzgün, lakin verilən mətnə görə səhv 
ola bil
ər. Buna görə  də  cavabı  seçməzdən  əvvəl mətnin  müvafıq  hissəsini bir daha 
oxuyun (yoxlayın) və kontekstə görə düzgün olan cavabı seçin; 
•
 
M
ətndə hər cavabın düzgünlüyünü yaxud qeyri-düzgünlüyünü təsdiq edən dəlillər tapın; 
•
 
Cavab  yalnız qismən düzgün olduqda (suala qismən cavab verdikdə) da düzgün sayıla 
bil
ər, buna görə də ehtimal olunan hər cavabı diqqətlə müzakirə edin. 
 
 
 
47 

---

S
ərbəst iş üçün tapşırıqlar  
Адятян, дцшцнмяк габилиййятини йалныз инсан цчцн сяъиййяви олан хцсусиййят сайыр вя ону нитг 
габилиййяти иля ялагяляндирирляр. Дцшцнъянин ашкара чыхарылмасынын мцкяммял формасы мянтиги 
тяфяккцрдцр. Тябии олараг гаршыйа беля бир суал чыхыр: бу тяфяккцрцн йеэаня  формасыдыр, йахуд онун 
диэяр формалары да вардыр? Тядгигатлар нятиъясиндя мцяййян едилдийиня эюря  тяфяккцрцн бир нечя 
инкишаф пилляси вардыр. Щяр бир пиллядя тяфяккцр мцхтялиф формада якс етдирилир. Онлардан ян садяси 
практики дцшцнъядир. 
Практики дцшцнъя анлайышы алман алими В. Келлеря мяхсусдур. Келлер щейванын (нитг 
габилиййятиндян мящрум олан) аьыллы щярякят едиб-едя билмяйяъяйини, йахуд инстинктдян иряли 
эялмяйян щярякят едиб-едя билмяйяъяйини тядгиг едирди. Келлерин инсанабянзяр меймунлар цзяриндя 
апардыьы експериментлярин ясас принсипи беля иди: бирбаша йолла мягсядя наил олмаг мцмкцн олдугда, 
щейванын давранышыны инстинкт идаря едир. Анъаг мягсядя наил олмаг цчцн бирбаша дейил, «долайы йол» 
лазым эялдикдя, щейван дцшцнъяли щярякят етмяйя мяъбур олур. Келлерин бцтцн сынаглары еля 
гурулмушдур ки, мягсядя наил олмаг цчцн щюкмян долайы йол сечмяк лазым эялир. 
Келлер меймун Коконун ялини йухарындан асылмыш банана неъя чатдырдыьыны тясвир едир. 
Коко бананы эюръяк бирбаша она доьру гачыб вар эцъц иля йухары атылды, лакин мягсядиня наил ола 
билмяди. О эерийя дюндц, йеня дя диварын йанына гайытды вя бу щярякяти бир нечя дяфя тякрар 
етди. Сонра орайа гойулмуш гутунун йанына эедиб цстцня чыхараг банана доьру бахмаьа башлады. 
Коконун щярякятляриндя эюзля сечилян  йавашыма щисс олунурду. О, гутудан дивара гядяр олан 
мясафяни бир нечя дяфя гят етди. Експериментчи банана портаьал парчасы да ялавя етди вя бу, 
меймунун щярякятиня ачыг-ашкар тясир эюстярди: Коко йеня дя гутунун йанына эетди, ону 
сцрятля диварын йанына апарыб цстцня чыхды вя яли мейвяйя чатды. 
Шимпанзенин давранышында щяр ъцр дцшцнъя яламятляри эюрмяк олар: бананы эюрмяк ону 
бирбаша йолла (сычрамагла) яля кечирмяк ъящдиня сябяб олур, щейванда илк нювбядя инстинкт 
ойаныр.  Анъаг мягсядя наил ола билмядикдя,  Кока о йан-бу йана эязмяйя башлайыр. Кока 
банандан узаглашыб гутунун йанына эетдикдя, инстинктин ялейщиня щярякят едир, йахуд 
дцшцнмяйя башлайыр. Онун щярякятляринин лянэидийи нязяря чарпыр, еля тяяссцрат йараныр ки, санки 
щейванда спесифик тяяъъцблянмяк щисси баш галдырмышдыр. Тяяъъцблянмякля башланмыш просес 
дцшцнмяк цчцн зярури олан икинъи конкрет щалла – дярк етмякля баша чатыр: Портаьал парчасынын 
ялавя едилмяси иля йеня дя гутунун йанына эетмяси вя артыг мягсядйюнлц щярякят етмяси 
эюстярир ки, Коко мягсядя чатмаьын неъя мцмкцн олдуьуну гяфлятян «баша дцшмцшдцр». 
Щейванын дцшцнмя габилиййятинин неъя олмасы онун давранышында, щярякятляриндя юзцнц якс 
етдирир. Давраныш бурада тяфяккцрцн мящсулу дейил, онун просесидир. Беляликля, тяфяккцр щялялик 
практикадан айрылмамышдыр. 
Беля бир факт диггяти ъялб едир: ня гядяр ки, дивардан банан асылмышды, мясяляни щялл етмяк 
цчцн Коканын кифайят гядяр стимулу йох иди. Портаьал парчасынын ялавя едилмяси, йахуд стимулун 
ящямиййятинин артмасы, мягсядя наил олмаг тялябатынын эцълянмясиня вя мцвафиг щярякятя сябяб 
олду. Бу, тяфяккцрцн стимуллашдырылмасы цчцн тялябатын ня кими ящямиййяти олдуьуну айдын эюстярир. 
 
 
1. Биринъи абзасдакы ясас фикир ашаьыда садалананлардан щансында якс етдирилмишдир? 
а)  тяфяккцрцн тякмилляшмиш формасы йалныз инсан цчцн сяъиййявидир, чцнки йалныз о нитг 
габилиййятиня маликдир 
б)  мянтиги тяфяккцр йалныз инсан цчцн спесификдир, анъаг тяфяккцрцн диэяр формалары башга 
мяняви варлыглар цчцн дя сяъиййяви ола биляр  
ъ)  тяфяккцр мцхтялиф инкишаф мярщяляляриндя юзцнц фяргли формаларла якс етдирир, онларын арасында 
мянтиги тяфяккцр тякмилляшмишдир 
ч)  тяфяккцр даим инкишаф едир вя мцвафиг олараг мцхтялиф формаларла якс олунур, анъаг инсан 
цчцн йалныз мянтиги тяфяккцр сяъиййявидир 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
48 

---