Water problems: science and technology

Abdullayev Ş.N., Nəsirov E.H. Lənkərançay hövzəsinin
təbii sularında mikroelementlərin konsentrasiyası...
SU PROBLEMLƏRİ: ELM VƏ TEXNOLOGİYALAR
SUDAN İSTİFADƏNİN EKOLOJİ PROBLEMLƏRİ
1/2016
101
Lənkərançay suyunda mikroelementlərin miqdarı fəsillər üzrə də öyrənilmiş və
məlum olmuşdur ki, mövsümdən asılı olaraq su nümunələrində mikroelementlərin
miqdarı  dəyişir.  Bu  məqsədlə  yaz  və  payız  mövsümündə  çaydan  nümunələr
götürülmüş və mikroelementlər təyin edilmişdir (cədvəl 2).
Cədvəl 2-dən də göründüyü kimi, çay suyunda yaz fəslində manqanın orta miq-
darı 0,092 mq/l; payızda isə 0,071 mq/q-ə bərabərdir. Uyğun olaraq sink üçün bu
rəqəm 0,019 və 0,00084; kobalt 0,0018 və 0,0012; vanadium 0,033 və 0,0215;
qurğuşun 0,00050 və 0,00039; kadmium üçün isə 0,000044 və 0,000017 mq/l təşkil
edir. Bu isə yaz mövsümündə temperaturun yüksəlməsindən asılı olaraq, əksər mi -
neralların həll olma qabiliyyətinin artması ilə əlaqədardır. Eyni zamanda, mineral-
ların həll olmasına onların suda konsentrasiyası və pH da təsir edir. Qeyd etmək
lazımdır ki, mikroelementlərin suda miqdarının yaz fəslində payıza nisbətən yüksək
olması, bu elementlərin donu açılan torpaqlardan yeraltı və səth sularının tərkibində
çaya tökülməsindən də asılıdır. 
Mikro 
element
Sayı
Çayın
yuxarı
axını
Orta 
miqdar
Çayın
orta axını
Orta 
miqdar
Çayın
aşağı
axını
Orta 
miqdar
Mn
3
0,090
0,106
0,098
0,098
0,059
0,056
0,080
0,065
0,096
0,118
0,128
0,114
Zn
3
0,013
0,013
0,016
0,014
0,006
0,010
0,011
0,009
0,030
0,029
0,019
0,026
Co
3
0,0020
0,0016
0,0015
0,0017
0,0011
0,00085
0,00090
0,00095
0,0030
0,0028
0,0029
0,0029
V
3
0,036
0,033
0,033
0,034
0,0196
0,0226
0,0223
0,0215
0,034
0,036
0,037
0,036
Pb
3
0,0005
0,0003
0,00035
0,00045
0,00026
0,00023
0,00023
0,00024
0,0009
0,00086
0,00064
0,0008
Cd
3
0,000046
0,000050
0,000045
0,000047
0,000026
0,000027
0,000025
0,000026
0,000060
0,000058
0,000058
0,000059
Cədvəl 1.Lənkərançayın su nümunələrində mikroelementlərin miqdarı,
mq/kq-la

---

Cədvəl 2. Lənkərançayın su nümunələrində mikroelementlərin miqdarının
fəsillər üzrə dəyişməsi, mq/kq-la
Tədqiq olunan mikroelementlərin Lənkərançayın suyunda miqdarı onların çay
sularında yol verilən konsentrasiyasını keçmir. Bu mikroelementləri çay suyundakı
miqdarına görə aşağıdakı azalan ardıcıllıqla düzmək olar:
Mn>V>Zn>Co>Pb>Cd
Beləliklə, çay suyunda mikroelementlərin miqdarı onların mineral birləşmələrinin
suda həll olması ilə əlaqədardır. Bu, tədqiq etdiyimiz elementlərdən manqan, sink
və vanadiuma şamil edilə bilər. Bəzi elementlərin isə (qurğuşun və kadmium) suda
miqdarı birləşmələrinin həll olması ilə yox, onların süxurlarda cüzi miqdarı ilə (Məs:
kadmium üçün bu rəqəm 1,0.10
-5
-1,9.10
-5
%-dir.) əlaqədardır. 
Lənkərançay suyunda mikroelementlərin miqdarının müəyən edilməsi onların
suda miqrasiyasının intensivliyi haqqında fikir söyləmək üçün kifayət deyil. Ele-
mentlərin miqrasiyası haqqında müəyyən bir fikir söyləmək üçün, geokimyaçı –
alim A.İ.Perelman onların suda miqrasiya əmsalının təyin edilməsinin vacibliyini
göstərir. Hər hansı bir elementin suda miqrasiya əmsalı (Ə
x
) bu elementin suda miq-
darının (m
x
) onun süxurdakı miqdarına (n
x
) olan nisbətinə görə ölçülür və aşağıdakı
düstura əsasən hesablanır:
(1)
Burada: 
Ə
x
- elementin suda miqrasiya əmsalı, m
x
- elementin suda miqdarı (q/l-lə), n
x
-
ele mentin süxurda miqdarı (%-lə), a - suda həll olmuş mineral maddələrin (mineral -
laşma dərəcəsi) miqdarıdır (Lənkərançay üçün a=0,387 q/l).
Hesablanmış  miqrasiya  əmsalları  göstərir  ki,  tədiq  onunan  digər  mikroele-
mentlərlə  müqayisədə  vanadium  çay  suyunda  daha  intensiv  miqrasiya  edir.
Lənkərançayın aşağı axınından götürülmüş su nümunələrində mikroelementlərin
miqrasiya əmsalları, çayın yuxarı və orta axınına nisbətən yüksəkdir (cədvəl 3). Bu,
akkumulyativ ekoloji rayonda, üzərində qleyli sarı torpaqlar formalaşan sarı aşınma
102
SU PROBLEMLƏRİ: ELM VƏ TEXNOLOGİYALAR
Abdullayev Ş.N., Nəsirov E.H. Lənkərançay hövzəsinin
təbii sularında mikroelementlərin konsentrasiyası...
SUDAN İSTİFADƏNİN EKOLOJİ PROBLEMLƏRİ
1/2016
Sıra
nömrəsi
Elementin adı
Yaz
Payız
1
Manqan (Mn)
0,092
0,071
2
Sink (Zn)
0,019
0,0084
3
Kobalt (Co)
0,0018
0,0012
4
Vanadium (V)
0,033
0,0215
5
Qurğuşun (Pb)
0,00050
0,00039
6
Kadmium (Cd)
0,000044
0,000017
Ə

---

103
1/2016
SUDAN İSTİFADƏNİN EKOLOJİ PROBLEMLƏRİ
SU PROBLEMLƏRİ: ELM VƏ TEXNOLOGİYALAR
Abdullayev Ş.N., Nəsirov E.H. Lənkərançay hövzəsinin
təbii sularında mikroelementlərin konsentrasiyası...
qabığının gilli, dellüvial-prolüvial çöküntü süxurlarında mikroelementlərin miq-
darının tranzit və sutoplayıcı ekoloji rayonların ərazisindəki süxurlarla müqayisədə
yüksək olmasına baxmayaraq, çayın orta və yuxarı axınında onların miqdarının aşağı
axınla müqayisədə az olması ilə əlaqədadır. 
Nəticə
Aparılmış tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, Lənkərançay hövzəsi
ərazisində  mikroelementlərin miqdarı akkumulyativ ekoloji rayonun çay suyunda
(çayın aşağı axını) suayırıcı və tranzit ekoloji rayonlarına nisbətən yüksəkdir. Bu
isə mikroelementlərin yüksək dağlıq zonadan çay axını ilə mənsəbə doğru gətir-
ilməsi ilə əlaqədardır. 
Lənkərançay suyunda yaz fəslində temperaturun yüksəlməsindən asılı olaraq,
əksər mineralların həll olma qabiliyyətinin və konsentrasiyasının artması ilə əlaqədar
mikroelementlərin miqdarı payıza nisbətən çoxdur. Bundan əlavə, bu elementlərin
donu  açılan  torpaqlardan  yeraltı  və  səth  sularının  tərkibində  çaya  tökülməsi
nəticəsində yaz və payız aylarında onların miqdarı müxtəlif olur.  
Tədqiq olunan mikroelementlərin Lənkərançayın suyunda miqdarı onların yol
verilən konsentrasiyasını keçmir. Bu mikroelementləri çay suyundakı miqdarına
görə aşağıdakı azalan ardıcıllıqla düzmək olar:
Mn>V>Zn>Co>Pb>Cd
Cədvəl 1.Lənkərançayın su nümunələrində mikroelementlərin miqdarı,
mq/kq-la
Su və süxur Mikroelementlərin miqdarı suda q/l-lə, süxurda
%-lə
Mirasiya əmsalı
Mn
Zn
Co
V
Pb
Cd
Mn Zn Co
V
Pb Cd
Çayın yuxarı
axını
9,8.10
-5
1,4.10
-5
1,7.10
-6
3,4.10
-5
4,5.10
-7
4,7.10
-8
0,62 1,64 0,51 1,91 0,13 0,15
Karbonatsız
gilli şistlərin 
ellüvisi
4,3.10
-2
2,2.10
-3
8,6.10
-4
4,6.10
-3
9,1.10
-4
8.10
-5
Çayın orta
axını
6,5.10
-5
9.10
-6
9,5.10
-7
2,1.10
-5
2,4.10
-7
2,6.10
-8
0,38 0,78 0,26 1,90 0,08 0,09
Karbonatsız
gilli şistlərin 
ellüvisi
4,5.10
-2
3.10
-3
9,3.10
-4
2,9.10
-3
8.10
-4
7,1.10
-5
Çayın aşağı
axını
11,4.10
-5
2,6.10
-5
2,9.10
-6
3,6.10
-5
8.10
-7
5,9.10
-8
0,67 1,84 0,64 1,94 0,21 0,24
Sarı aşınma
qabığının
çöküntüləri
4,4.10
-2
3,64.10
-3
1,2.10
-3
4,8.10
-3
9,8.10
-4
6,4.10
-5

---